Y Phic H’dok (thường dùng tên Jack) sinh năm 1993 và là người Êđê theo đạo Tin lành từ Buôn Ma Thuột, Đắk Lắk, đồng sáng lập tổ chức Người Thượng vì Công lý cùng Y Quynh Buondap và Y Pher Hdruê. Anh sang Thái Lan tỵ nạn đầu năm 2017 và hiện đang sống tại Hoa Kỳ. 

Ngày 4/5/2023, tôi nghe Y Phic H’dok kể câu chuyện của mình. 

Các bài hát Êđê và lần đầu bị bắt 

Anh Y Phic H’dok cho biết lần đầu bị công an bắt là năm 2012, khi một người chú nhờ tải về nhạc tiếng Êđê, “không biết sao chính quyền biết mà bắt người chú đó, họ hỏi nhạc tiếng mẹ đẻ của mình ở đâu ra”, rồi từ đó bắt anh.  

Hơn một thập niên trước, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều – lúc còn là Phó Chủ tịch Hội Nhà văn – đã khẳng định trên tờ Văn hóa & Thể thao rằng Việt Nam là một cường quốc thơ, không của thế giới thì ít ra cũng là của Châu Á, vấn đề là phải tổ chức dịch thuật để nhân loại biết thế nào là sức sáng tạo Việt Nam. [1] Nghe qua đã thấy mơ hồ về mặt logic bởi nếu Việt Nam đã là cường quốc thơ thì thế giới đã chen chân xin dịch để thưởng thức và học hỏi từ lâu rồi chứ? Mà, chưa kể, hơn mười năm đã trôi qua, nhà thơ đã lên chức chủ tịch, vậy mà cái dự án khẳng định cường quốc thi ca kia vẫn chưa đâu vào đâu khiến giới hoài nghi cứ mang ra chế nhạo, xem cũng từa tựa như cái “cường quốc sắc đẹp” mà những kẻ sống với bề ngoài vẫn thường phởn lên theo các cuộc thi hoa hậu huyên náo, màu mè.

Bắt chước ông Luân Hoán

Thử bày giấy, cọ, sơn

“Vẽ” chân dung Vua Phiếm

Xem giống chút nào không?

Ra đời năm 38

Khi cha ở Sơn Tây

Ngặt quê làng Giáp Bát

Muốn về khai sinh đây

Phải chờ thêm vài tháng

Dĩ nhiên giấy tờ sai

Tử vi chẳng thể chấm

Ngẫm lại, thế mà hay

Bài này tôi viết để trả lời ông Cù Huy Hà Vũ trong bài viết “Trao đổi với ‘Lính Già VNCH’ Chu Tất Tiến nhân ngày 30 tháng 4”. Link bài của ông Vũ ở đây: 

Trao đổi với “Lính già Việt Nam Cộng hòa” Chu Tất Tiến (Kỳ 1)

Trao đổi với “Lính già Việt Nam Cộng hòa” Chu Tất Tiến (Kỳ cuối)

Vì mục đích chỉ là để tranh luận với ông Vũ, nên tôi không bàn về quan điểm của ông Chu Tất Tiến ở đây.

Sáng tác trong nhiều lĩnh vực: thơ, truyện thiếu nhi, viết kịch bản phim…Những năm gần đây anh lại nhảy sang lĩnh vực hội họa, cầm cọ vẽ, và đã có hai cuộc triển lãm cá nhân.

Tác phẩm chính:
- Thơ tình Bùi Chí Vinh (thơ, NXB Trẻ, 1989)
- Yểu điệu thục nữ (truyện, NXB Long An, 1990)
- Tóc tiên (truyện, NXB Long An, 1991)...
- Luật nhân quả (viết chung với Huỳnh Bá Thành, 1991)
- Hải đại bàng (NXB Kim Đồng, 1992)
- Tứ quái TKKG (70 tập, phóng tác từ Stefan Wolf, NXB Kim Đồng, 1994)
- 5 Sài Gòn (40 tập, NXB Kim Đồng, 1996-1997)
- Ba trong một (NXB Kim Đồng, 2002)

Các kịch bản phim nhựa đã chiếu rạp: Ngôi nhà bí ẩn; Suối oan hồn; Chết lúc nửa đêm; Bốn thí nghiệm trong đêm tân hôn; Lệnh xóa sổ…

Nhưng ít nhất hai mươi năm trở lại đây đa phần những người dám đứng lên chỉ trích chế độ cộng sản là ai? Là những người sinh ra và lớn lên dưới chế độ này, từng tham gia vào lực lượng quân đội của cộng sản trong những cuộc chiến tranh khác nhau, từng hoạt động trong bộ máy nhà nước cộng sản, từng là đảng viên, hay là những người không dính dáng đến đảng nhưng đang có công ăn việc làm tốt, thành đạt trong xã hội chứ không phải là những người thất bại, bất mãn. Ví dụ, những người vừa là nhà văn, nhà báo vừa là cựu chiến binh như nhà báo Bùi Tín, nhà văn Phạm Đình Trọng, nhà văn Nguyễn Xuân Nghĩa, nhà thơ Nguyễn Đức Thạch, nhà báo Nguyễn Tường Thụy, nhà hoạt động Lê Đình Lượng…cho tới những người từng làm việc trong các cơ quan khác nhau của nhà nước cộng sản như nhà văn Phạm Thành (cựu thư ký tòa soạn Đài Tiếng Nói Việt Nam), nhà báo Trương Duy Nhất (từng làm việc cho báo Công an tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng, báo Đại Đoàn kết, văn phòng miền Trung), nhà báo thuộc loại “con nhà cách mạng nòi” như Phạm Chí Dũng, nhà báo Phạm Đoan Trang, doanh nhân Trần Huỳnh Duy Thức, luật sư Lê Công Định, luật sư Nguyễn Văn Đài, luật sư Lê Thị Công Nhân… Kể không xiết.

Phải trở về quê một chuyến xem thử chỗ ngồi bên gốc cây bàng trong khuôn viên chợ Quán Rườn nay có còn không? Chắc còn, và chẳng có gì thay đổi. Bởi vì Hạo đã ngồi ở đó suốt mười hai năm, ngày ngày ngắm ông đi qua bà đi lại, mỗi khi có ai xe đạp bị hư, bể ruột, cong niềng, trật ốc, dắt lại sửa thì anh mừng húm lên, bởi vì anh sẽ có được chút tiền công mang về cho ba đứa con đang đợi ở nhà.

Từ ngày ra khỏi trại tập trung, Hạo trở về đây, ngồi dưới gốc cây bàng này, sửa xe đạp. Dù ai có nói ra nói vào, "cha Hạo đã một thời là thiếu tá, từng làm tiểu đoàn trưởng chỉ huy lính đánh địch kinh hoàng, từng một thời có xe díp cần câu, có cận vệ chạy rần trời, thế mà nay thất thế, mười năm ở tù về, chả lại dám ngồi dưới gốc cây bàng sửa xe, thằng cha khùng, làm mất mặt bầu cua sĩ quan", Hạo nghĩ, "có gì mà mất mặt, đi ở tù, hốt phân tươi tưới rau, dòi bọ bò lổn ngổn, đi đốn gỗ, cuốc đất, tăng gia rau xanh, làm 'tà lọt' cho vệ binh, cho quản giáo, suốt mười năm, mà chả có lấy một xu tiền công, còn ăn đói nhịn khát, mặc rách. Bây giờ về, làm việc để kiếm miếng cơm chứ có gì mà mắc cỡ". Có người cho Hạo đã bị khùng nặng, ngơ ngơ ngác ngác. Họ cho rằng, sau khi đi tù về, vợ đã đi theo người khác, Hạo phải nuôi ba đứa con, nên Hạo bị "mát dây" là chuyện bình thường. Hạo lại nghĩ khác. Mình làm ăn lương thiện thôi, đem mồ hôi đổi lấy bát cơm, có gì mà mặc cảm.

Cambodia đang được nhắc tới nhiều vì là nước chủ nhà của Đông Nam Á Vận Hội (Southeast Asian Games) lần này. Nhiều người ca ngợi Hun Sen vì ông đối xử rộng rãi với phái đoàn các quốc gia tham dự khi cho phép họ được “được miễn phí ăn uống, lưu trú”. Hành động được báo chí Việt Nam khen như “một quyết định chưa có tiền lệ trong lịch sử SEA Games”. Nhưng nhiều người có thể chưa biết nước này cũng có một trong những nhà lãnh đạo lâu năm nhất trên thế giới. Ngoại trừ vài gián đoạn ngắn về thời gian, Hun Sen bắt đầu làm thủ tướng từ 14 tháng 1,1985 đến nay đã tròn 38 năm. Dù chỉ 26 tuổi, học hành chưa xong bậc trung học và không có một chút kiến thức ngoại giao nào, Hun Sen được Cộng sản Việt Nam (CSVN) đưa lên giữ chức Bộ trưởng Bộ Ngoại Giao trong chính phủ do CSVN dựng lên sau khi đánh bại Pol Pot. Từ đó đến nay, mọi phương pháp tàn bạo học hỏi được trong thời gian phục vụ trong hàng ngũ Khờ Me Đỏ đã được ông ta áp dụng để trấn áp đối lập, kể cả tra tấn và ám sát. 

***

Tetiana, một nhà hoạt động trẻ mà tôi được gặp hồi tháng Chạp năm qua tại Lviv, chỉ làm nghề xâm mình bán thời gian. Cô ta nói với tôi khách hàng thường đòi xâm mình với cây cờ của Ukraine hoặc là đinh ba chĩa biểu tượng của quốc gia. Nhưng từ khi có cuộc xâm lăng toàn diện của Nga một năm trước đây, thì món phổ thông nhất mà quần chúng yêu cầu xâm lên lại là chữ volya, có nghĩa là “ý chí” và “tự do”. Nó nắm bắt được điều cốt yếu những gì tôi đã thấy tại Ukraine – và những gì dân Ukraine muốn nhắc nhở cho thế giới được rõ.