Khi tôi trở lại Montreal, vui chuyện với bạn bè, tôi cho biết mới từ Doha về, ông nào ông nấy há hốc miệng. Doha là cái xứ quỷ quái chi, nằm ở đâu. Doha là thủ đô của xứ Qatar, nằm trong vùng vịnh Trung Đông. Thường thì người ta biết nhiều tới Dubai của Liên hiệp Ả Rập Emirates trong vùng này hơn. Nhìn vào bản đồ thì Dubai và Doha nằm ngang nhau, cách một eo biển có tên là Persian Gulf. Khoảng cách chỉ có 380 cây số, gần xịt. Nhưng Dubai danh vang cuồn cuộn, còn Doha khỉ ho cò gáy, ít người biết tới, ngay cả chỉ cái tên. Thực ra tôi chẳng điên gì mà nhắm đi du lịch Doha, chỉ là một sự tiếc của trời. Tôi đi Thái Lan bằng máy bay của hãng Qatar Airways, trên đường về, máy bay ghé Doha rồi đi tiếp. Nếu muốn ở lại để đi chuyến khác sau đó cũng chẳng tốn thêm đồng nào nên tôi ghé chơi, vừa có dịp duỗi chân duỗi cẳng vừa biết thêm một nơi chốn ít người biết. Đặt chân xuống phi trường tôi mới biết Doha sẽ tổ chức giải Bóng Tròn Thế Giới năm 2022.

Khi tôi tới Doha thì còn đúng 3 năm nữa nơi đây mới quần hùng tụ hội nhưng cả thành phố đã nhộn nhịp chuẩn bị. Các sân vận động đang được xây cất. Tôi có tới một sân, chỉ mới có cái khung nhưng coi hình thấy đẹp hết biết. Là nơi có trữ lượng dầu hỏa hàng đầu thế giới, Qatar không tiếc tiền để cho thế giới rõ mặt cái xứ sở ẩn khuất này. Họ dự trù chi ra tới 220 tỷ đô Mỹ cho dịp ra mắt thế giới này. Tất cả có 12 sân được xây cất hoặc trùng tu, mỗi sân đều là một công trình kiến trúc ngoạn mục. Sân Al Shamal, Al Gharrafa, Education City, Al Khor, Lusail Iconic, Sports City, Al Rayyan, Qatar University, Umm Slal, Doha Port, Al Wkrah và Khalifa International . Sân nào cũng có sức chứa trên 45 ngàn khán giả. Lớn nhất là sân Lusail Iconic với sức chứa khủng là 86.250 khán giả. Tha hồ sút bóng. Trận chung kết sẽ diễn ra tại đây.

Cái quan định luận, nhiều người ca ngợi Mikhail Gorbachev khi ông qua đời, nhưng nhiều người ở Nga và Trung Quốc vẫn chỉ trích ông vì tội làm cho chế độ cộng sản và đế quốc Liên Xô tan rã. Một lãnh tụ đảng Cộng sản trong quốc hội Nga, Nikolai Kolomeitsev, vẫn gọi Gorbachev là một “tên phản bội” đã “hủy hoại quốc gia.” Trong điện văn chia buồn, Tổng thống Nga Vladimir Putin, công nhận Gorbachev “tạo ảnh hưởng lớn lao trong lịch sử thế giới,” mặc dù đã từng kết tội ông gây ra “thảm họa lớn nhất trong thế kỷ 20” vì làm Liên Xô sụp đổ.

Mikhail Gorbachev là lãnh tụ thứ tám cầm đầu Liên Xô, thực tâm chỉ tìm cách cứu vãn đảng Cộng sản. Những cải tổ của ông đã gây ra các biến chuyển không ngờ khiến chế độ tan vỡ. Gorbachev phải thay đổi vì chứng kiến cả chế độ đang sa lầy. Người ta lo xếp hàng mua ở cửa hàng mậu dịch, mất hết thời giờ đáng lẽ để làm việc, mà các quầy hàng không có gì đáng mua. Công nhân thờ ơ, lười biếng và say rượu, cán bộ lo ăn cắp từ trên xuống dưới. Có những người đứng bán các bóng đèn điện đã chết ở ngoài đường, người ta vẫn mua, để làm gì? Để đem về sở, tráo lấy cái bóng đèn còn tốt mang về nhà. Guồng máy kinh tế không chạy trong khi vẫn phải chạy đua sản xuất vũ khí. Gorbachev công nhận, “Không thể nào sống mãi như thế này!” Ông đưa ra những chính sách đổi mới sau khi đã chứng kiến các người tiền nhiệm hoàn toàn thất bại khi cố gắng cải tổ từng bước nhỏ.

Sinh ra trong một gia đình nông dân nghèo, mẹ là người gốc Ukraine, lớn lên trong căn nhà tường làm bằng đất bùn, rơm rạ và phân bò, leo dần dần lên ngôi vị cao nhất trong đảng và trong nước, Gorbachev vẫn tin tưởng và trung thành với chủ nghĩa Marx, Lenin. Ông muốn thay đổi đảng, thay đổi chế độ, để cứu chủ nghĩa cộng sản.

Chín tháng trước ngày Liên bang Xô Viết sập đổ, Gorbachev nói ở Minsk, thủ đô Belarus bây giờ, “Tôi không thẹn thùng khi xác nhận tôi là một Người Cộng sản, tôi tin tưởng chủ nghĩa Cộng sản cho đến khi lìa bỏ cõi đời!”

Perestroika (cải tổ) do ông khởi xướng đã không bao giờ đi đến cái đích như ông muốn, về một chủ nghĩa xã hội dân chủ, nhân đạo – có lẽ vì đích đến đó là một điều Không tưởng. Đối với giới tinh hoa Nga hiện đại, ông là một kẻ kỳ quặc nếu không muốn nói là kẻ phản bội: một kẻ ngu ngốc đã khiến Liên Xô sụp đổ, nhưng lại không tranh thủ kiếm chác từ quá trình đó. Có quyền lực, một cuộc sống thoải mái và số phận của hàng trăm triệu người trong tay, nhưng Gorbachev đã buông tất cả khi từ chức tổng thống Liên Xô vào ngày 25 tháng 12 năm 1991.

Trước đó, Gorbachev đã họp suốt tám giờ với Boris Yeltsin, tổng thống Nga và đối thủ truyền kiếp của mình, về quá trình chuyển giao quyền lực. Sau cuộc gặp, ông nằm nghỉ trong văn phòng – một lần cuối cùng. Khi đồng nghiệp thân cận Alexander Yakovlev bước vào, ông ta thấy Gorbachev nhỏ nước mắt. “Anh thấy đấy, Sasha, đó là cách mọi chuyện diễn ra”, Gorbachev nói.

Rõ ràng ông không muốn nhìn Liên Xô chết như vậy. Người đàn ông đã kết thúc Chiến tranh Lạnh, người đã thay đổi tiến trình lịch sử thế kỷ 20, không phải là nhà bất đồng chính kiến hay nhà cách mạng. Ý định ngay từ đầu của ông là cải tổ Liên Xô, chứ không phải phá hủy nó. Nhưng thái độ ác cảm với bạo lực và niềm tin của ông vào sự Khai sáng là đủ để kéo sập một hệ thống mà bản thân nó được tạo nên bởi đàn áp và dối trá.

Jennifer Tran sinh ra và lớn lên tại Mỹ. Mặc dù nói tiếng Việt với bố mẹ trong gia đình nhưng cô không thể đọc và viết tiếng Việt cho tới gần đây khi vào đại học.

“Khi lớn lên, bố mẹ và ông bà tôi chỉ nói tiếng Việt với tôi nên đó là vì sao tôi có thể nghe và hiểu được tiếng Việt,” Jennifer, sinh ra ở Charlotte thuộc tiểu bang North Carolina ở miền Đông Hoa Kỳ, nói. “Nhưng tôi lớn lên mà chưa bao giờ học cách đọc hay viết tiếng Việt và đó là điều mà tôi muốn theo đuổi.”

Cũng giống như Jennifer, Megan Lam sinh ra và lớn lên trong một gia đình người Việt di dân tới Mỹ. Mặc dù nói tiếng Việt trong gia đình, nhưng Megan không thể đọc và viết thứ ngôn ngữ của bố mẹ và ông bà của cô.

“Tôi lớn lên với ngôn ngữ tiếng Việt được nói trong gia đình nên tôi có thể nói và hiểu hầu hết tiếng Việt nhưng bố mẹ tôi chưa bao giờ dạy tôi đọc hay viết ngôn ngữ này,” Megan, cũng sinh ra ở Charlotte – nơi có khoảng hơn 17.000 người gốc Việt đanh sinh sống, cho biết.

Jennifer và Megan đều là sinh viên của trường Đại học North Carolina (UNC) nơi đang có khóa học tiếng Việt giành cho những sinh viên nào muốn học ngôn ngữ Đông Nam Á này. Chương trình giảng dạy tiếng Việt, trong đó sinh viên có thể lấy tín chỉ môn học, bắt đầu vào năm 2020 khi đại dịch COVID-19 đang bùng phát ở Mỹ và trên toàn thế giới.

“Ngay trước đại dịch, đã có nhiều sinh viên ở UNC phân viện Chapel Hill ngày càng thích thú tìm hiểu thêm về Đông Nam Á và đặc biệt là ngôn ngữ với hàng trăm sinh viên đã ký một bản thỉnh nguyện thư gửi lên ban lãnh đạo trường ủng hộ việc mở rộng chương trình học về Đông Nam Á,” Tiến sỹ Kevin Fogg, phó giám đốc Trung tâm châu Á Carolina của UNC phân viện Chapel Hill, cho biết. “Chúng tôi cho rằng tiếng Việt có thể đặc biệt quan trọng đối với sinh viên ở Carolina bởi vì đây là ngôn ngữ được nói nhiều thứ 6 trong các gia đình ở North Carolina.”

Chương trình học tiếng Việt cho niên khóa 2020-2021 được giảng dạy qua hình thức trực tuyến và được nhiều người tham gia học, theo TS Fogg. Với nhu cầu tăng cao về học tiếng Việt, trường UNC trong năm học 2021-2022 đã chính thức khởi động chương trình học trực tiếp có giáo viên giảng dạy tại khuôn viên trường ở Chapel Hill.

Trong các chuyến du ngoạn mùa hè năm nay 2022, tôi ghé đến vùng Pas de Calais.  Calais là một thành phố nằm ở miền cực Bắc nước Pháp. Thành phố này có vị trí đặc biệt, nằm sát eo biển Manche, đây là phần biển hẹp nhất của Đại Tây Dương ngăn cách nước Anh và Pháp, chỉ với bề rộng chừng 33 km . Paris đang mùa hè đầy nắng nóng, nhưng nơi đây lại gió lạnh và âm u, thời tiết giống như ở Luân Đôn bầu trời luôn bao phủ một lớp "sương khói mờ nhân ảnh". Phía xa tận bên kia là lãnh thổ Vương quốc Anh, mắt tôi không thể nào trông thấy được .Chính nơi vùng biển này, dân nhập cư vô Anh bắt đầu cuộc hành trình. Vượt qua 33 cây số trên mặt biển không phải là chuyện dễ dầu gì. Thế nhưng với người mang hy vọng đổi đời, khoảng cách ấy coi bộ không mấy nguy hiểm xa xôi chi. 

Calais là vùng trung chuyển từ đất Pháp để vượt qua eo biển Manche. Lớp di dân đi theo tuyến đường biển đa số từ các vùng nghèo đói Trung Phi, hay Trung Đông chiến tranh, tuy nhiên đám người Việt con cháu của " bên thắng cuộc" cũng khá đông. Hơn 40 năm hòa bình phát triển với thị trường định hướng XHCN, họ vẫn nuôi trong lòng giấc mộng lớn, trốn khỏi quê hương. Đổ dồn về vùng đất này, đám người di dân tụ họp trong rừng Calais, sống tạm bợ với cuộc sống hoang dã trong các tấm vải nhựa che mưa nắng, đói khổ, bệnh tật, nảy sinh ra những vụ lừa đảo thanh toán nhau hỗn loạn. Các nhóm này chịu sự điều khiển của mấy tên trùm đường dây, chờ đợi ngày lành tháng tốt để vượt qua bên kia đại dương, dù chưa biết khi nào, bao giờ. Trong trí tưởng của người di dân, Anh và Mỹ có cùng gốc ngôn ngữ, chắc là hai anh em cùng cha mà khác mẹ, không đi Mỹ được thì đi Anh cũng tốt. Không thể đến thiên đàng Mỹ, thì đến địa đàng Anh. Tại địa đàng này, nghe nói " việc nhẹ lương cao ". Cũng đúng, giá lương công nhân tại Anh khá cao, nhưng bù lại giá sinh hoạt rất đắt đỏ so với Pháp, nhất là nhà cửa chật hẹp, vấn đề y tế không được bảo trợ tốt bằng hệ thống y tế của Pháp. Tuy nhiên chuyện đó tính sau. Dòng người mỗi ngày đổ về Rừng Calais mỗi đông sinh ra nhiều rắc rối không thể giải quyết. Thấy hoàn cảnh bi đát, các nhóm thiện nguyện ở Pháp thỉnh thoảng đem thức ăn và vật dụng cần thiết đến phân phát trong khi thị trưởng Calais muốn dẹp bỏ mà không biết cách nào. Làm mạnh tay thì bị mang tiếng vô nhân đạo, bị phe Cánh Tả chỉ trích.

Ông Võ Thắng Tiết

“Ông Văn Nghệ” tôi nói tới đây là Đại Đức Từ Mẫn hay ông Võ Thắng Tiết. Muốn gọi thế nào cũng được. Lần đầu gặp ông tại Quận Cam, tôi gọi ông bằng “thầy”, ông nhỏ nhẹ vào tai tôi: “Đừng gọi tôi bằng thầy!”. 

Thực ra ông đã từng là thầy. Ông đi tu từ năm 13 tuổi. Khi đó ông đang theo học tại trường Thạnh Mỹ Lợi ở Giồng Ông Tố, Gia Định. Rồi trường bị Nhật bỏ bom tan nát. Ông phải nghỉ học đi chăn trâu. Một bữa ông đang ở ngoài đồng thì cha ông gọi về đưa lên chùa tu. Thế là ông đi tu tuy ông là con trai độc nhất. Ba người kia đều là gái. Ông rất ham mê đọc sách tuy vẫn không trễ nải việc kinh kệ.

Cơ duyên với sách đến với ông vào đầu năm 1964. Năm đó, phu nhân bác sĩ Hiệu, một nữ Phật tử thuần thành, muốn cúng dường cho vài thầy ở Sài Gòn một số tiền. Số tiền này là tiền bà bán một căn villa khá lớn ở khu cư xá Lữ Gia, Sài Gòn, sau khi chồng mất, để qua định cư tại Mỹ với con trai. Con trai bà cũng là một bác sĩ tại Mỹ căn dặn bà không mang tiền bán nhà theo mà hiến tặng cho các cơ quan từ thiện. Số tiền bán được khá bộn. Bà tặng cho thầy Nhất Hạnh 35 ngàn, một số tiền được coi là rất lớn vào thời điểm đó. Thầy Nhất Hạnh họp với một số thầy để bàn coi sẽ sử dụng số tiền này như thế nào. Họ quyết định lập một nhà xuất bản mang tên Lá Bối. Thầy Thanh Tuệ được chọn phụ trách nhà xuất bản này. Thầy Thanh Tuệ sống rất đơn giản. Thú vui của thầy là sách và giao du với giới văn nghệ sĩ. Nói tới thầy Thanh Tuệ, thầy Từ Mẫn cho biết : “Thầy là một tu sĩ nhưng cũng còn là một nghệ sĩ nữa”. Thầy thân thiết với Bùi Giáng, Phạm Công Thiện và đam mê sách của nhà sách Xuân Thu. Nhà sách Xuân Thu trước đó mang tên Albert Portail, chuyên nhập cảng sách báo ngoại quốc. Thầy Thanh Tuệ mê sách tới độ mỗi khi nhìn thấy một cuốn sách ngoại quốc trình bày đẹp hay lạ mắt, in trên giấy tốt, là nhắm mắt mua dù giá cả ra sao. Thầy mang sách về săm soi một cách thích thú.

Thời giờ thấm thoát thoi đưa

Nó đi đi mãi có chờ đợi ai... 

Ôi thời gian! Thế là hôm nay Thư Quán Bản Thảo (TQBT) đã ở ngất ngưởng con số 100. Con số của một đời người. Tôi thỉnh thoảng vẫn hay ngâm nga câu thơ đầu của Kiều: “Trăm năm trong cõi người ta”... để nghe lòng ngậm ngùi quá đỗi: 

Trăm năm còn lại những gì 

Còn chăng những nỗi sầu bi đắng lòng... (TTNM)

Nghe như tiếng thở than của Ôn Như Hầu Nguyễn Gia Thiều trong Cung Oán Ngâm Khúc:

Trăm năm còn có gì đâu

Chẳng qua một nấm cỏ khâu xanh rì...

Ơ hay, TQBT đang vui mừng đạt tới số 100, cớ sao nói chi những chuyện buồn phiền như thế? Xin nói ngay, tôi bị dính “Cô” khi đi nghỉ hè ở miền Nam California. “Đắng” này là từ hậu quả của thuốc Paxlovid. Một lúc sau khi uống 3 viên đầu tiên, tôi đã text cho Bác sĩ Ngô Thế Vinh: “Thuốc bắt đầu ngấm. Miệng em đắng nghét”. Ông Thầy an ủi học trò: “Thuốc đắng dã tật. Bộ thuốc trị bệnh mà NM đòi ngon như ô mai sao?” Ước gì mọi thứ trên đời đều ngon như ô mai thì dễ chịu biết bao! Tôi bị “Cô” chiếu cố tận tình hết sức! Đã hơn 10 ngày mà kết quả vẫn còn dương tính. Phải tiếp tục cách ly với hết thảy mọi người, lúc nào ra ngoài cũng phải mang mặt nạ thật khó thở, dù trước đây khi tự nguyện nên cảm thấy rất thoải mái, còn bây giờ thì bắt buộc nên bỗng thấy... khó chịu! Hôm qua, thứ hai đầu tuần, boss gọi điện thoại hỏi có thể đến sở sau giờ làm việc để làm một số việc “không thể chờ được” không, tôi OK liền. Làm cái test nhanh, chụp hình text cho boss xem: “Kết quả không chắc chắn. Vẫn còn một đường chỉ mảnh màu hồng ở phần mẫu thử (sample)”. Một lúc sau boss viết lại: “Đã hỏi Bác sĩ W. “Cô” đang đi ra khỏi thân bạn vì đường hồng rất nhạt. Nhưng bạn vẫn phải tiếp tục cách ly 5 ngày. Và sau đó vẫn phải đeo mask thêm 5 ngày nữa...” Tôi xem đây như một “tin vui giữa giờ tuyệt vọng”, đã sắp thoát khỏi “Cô”, nên đến sở với tâm hồn phơi phới, đeo mask và đóng cửa phòng lại trong khi làm việc, chẳng khuấy động đến ai. Với niềm vui đó, hôm nay tôi ngồi viết những dòng chia sẻ này.

Rồi một ngày đẹp trời nào đó, vô tình chúng ta đọc lại một bài thơ xưa. Như những văn thơ của Xuân Diệu :

Hôm nay trời nhẹ lên cao

Tôi buồn không hiểu vì sao tôi buồn

Lá hồng rơi lặng ngõ thuôn,

Sương trinh rơi kín từ nguồn yêu thương

Phất phơ hồn của bông hường

Trong hơi phiêu bạt còn vương máu hồng

Nghe chừng gió nhớ qua sông

E bên lau lách thuyền không vắng bờ

-Không gian như có giây tơ

Bước đi sẽ đứt, động hờ sẽ tiêu

Êm êm chiều ngẩn ngơ chiều, 

Lòng không sao cả, hiu hiu khẽ buồn…

Chúng ta cảm thấy từ lâu, lâu lắm, chúng ta đánh mất cái gì quý giá vô cùng. Dường như lòng chúng ta đã chai sạn mà chúng ta không hay. Mắt long, môi bậm, tay nắm cú vung lên, chúng ta say mê với chinh phục “dũng cảm”. Vắt đất ra nước thay trời làm mưa. Thay trời ! Trong những cơn ngông cuồng loại ấy, làm sao người ta có thể cảm được như chàng Xuân Diệu của tuổi đôi mươi. Một chiếc là rơi trong ngõ vắng cũng làm cho nhà thơ bâng khuâng, nói chi tới một đóa hoa rơi. Thời xa xưa ấy, con người âu yếm nâng niu thiên nhiên, và ngược lại, thiên nhiên cũng bảo bọc che chở con người như một từ mẫu. “Hà Nội trong mắt tôi”, tập tùy bút của Phạm Xuân Đài vừa do nhà Thế Kỷ xuất bản là một lời nhắc nhở quý giá : tác giả nhắc cho chúng ta nhớ những gì chúng ta đã đánh mất suốt nửa thế kỷ.

Quần đảo Stockholm có cả chục ngàn hòn đảo, tàu bè từ ngoài khơi vô ra Stockholm phải lòn lách qua những hòn đảo lớn nhỏ. Nhứt là những ngày mùa xuân và mùa hè, khí trời mát mẻ giống như những ngày gió chướng của vùng biển trời vịnh Rạch Giá hướng ra hòn Tre, Sơn Rái, Cổ Tron và quần đảo Phú Quốc của quê hương. Trời trong vắt, quang cảnh hấp dẫn làm tôi say mê đứng ngắm tới khi bình minh ửng sáng phía chơn trời thì nghe tiếng của máy cuốn dây, đoán biết thủy thủ đã chuẩn bị dây chạc cho tàu ghé bến. Bấm điện thoại xem đồng hồ thì đã gần năm giờ sáng. Tôi xuống phòng bếp pha một bình cà phê và rót một tách bưng lên phòng riêng, hớp một miếng cà phê đắng cho tỉnh táo tinh thần, để tách lên bàn và đi tới vẹt màn cửa sổ cho ánh sáng bên ngoài tràn vô rồi day qua tắt đèn phòng. 

Cũng như thường ngày, tôi ngồi vào bàn và mở laptop, lướt mạng tìm đọc những thông báo mới và có bài nào cần lưu, tải xuống laptop dành khi ra khơi rảnh rang mở ra đọc. Đương rà chuột chợt hiện ra thông báo cái email của ông anh ở Việt Nam, hơi thắc mắc vì anh của tôi hổng biết xài điện thoại thông minh, hồi nào tới giờ hễ mỗi lần muốn gọi ảnh phải nhờ con, cháu bấm máy dùm, chỉ biết nói chuyện chớ không biết nhắn tin hay viết mail, hổng biết có chuyện gì không, định mở mail ra đọc thì có tiếng gõ cửa nhè nhẹ. Tôi đứng lên đi lại hé cửa thấy Brandon, phụ máy, người Hoà Lan đứng ngoài cửa, tay bưng tách cà phê, tươi cười hỏi: 

– Ngồi chơi chút được không? 

– Dĩ nhiên.

Mở rộng cánh cửa cho Brandon bước vô và chỉ chiếc ghế bên góc bàn mời nó ngồi. Brandon ngồi xuống và nói: 

- Tàu tới Hamburg tui với ông và thuyền phó được về. 

- Vậy là thuyền phó bay về Nga, còn tao với mày đi chung chuyến xe lửa về Hoà Lan. 

- Trên tàu tui và ông là người Hoà Lan, mình về rồi còn lại người Nga với In Đô. 

- Estonian nữa. 

Brandon rụt vai một cái nói:

- Estonian và người Nga cũng như nhau.