…truyện của Nguyễn Viện là những tiểu luận thế sự đa-đề- tài được tiểu thuyết hóa, qua đó, hiện thực đời sống như là chất liệu cho những suy gẫm mọi mặt được nhìn từ nhiều điểm đứng khác nhau của anh. 

Nguyễn Viện miệt mài, bền bỉ với văn chương hơn hai thập niên. 

Truyện nối truyện, thơ tiếp thơ, chữ nghĩa anh đã thành rừng. Rừng chữ.

Sau khi lần lượt phân tích các yếu tố khoảng trống, ngôn ngữ, ẩn dụ, lập ngôn trong văn chương Nguyễn Viện, tôi sẽ tìm cách đọc/hiểu một truyện ngắn của anh, “Mưa nước bọt”, ở phần cuối.

Cuốn Tuỳ Tưởng Lục tôi đang có trong tay là của một bạn văn trong nước gửi cho. Thỉnh thoảng anh vẫn gửi cho tôi một thứ gì đó, đại loại như trà Tân Cương, cốm Vòng, hoặc tinh dầu cà cuống thứ thiệt, kèm theo một lời nhắn. Thư thì không, tuyệt nhiên. Anh không giấu giếm rằng anh nhát. Lần này có người tin cẩn anh lại gửi quà — một cuốn sách. Chúng tôi chơi với nhau đã nửa thế kỷ, người nọ thuộc tính người kia, tôi không giận anh. Anh cho quà là quý rồi. Anh biết chắc tôi sẽ thích món quà của anh. 

Chủ nghĩa Hiện thực Huyền thoại (tiếp theo)

Cuốn “Discovering Fiction” (bản dịch tiếng Anh từ nguyên tác 發現小說)

3. Chủ nghĩa hiện thực huyền thoại và tính chất hiện đại

Diêm Liên Khoa nhận thấy văn chương Trung Quốc từ đầu những năm 80 có hai truyện ngắn  hiện   đáng chú ý là truyện Ít nhất mười năm của Shen Rong và truyện Người Hút Thuốc Lá Bằng Tẩu Ngọc quí. Ít nhất mười năm kể lại mười năm đã mất trong cuộc Cách Mạng Văn Hóa khi một công chức loan báo rằng đã sống qua mười năm cuộc cách mạng này theo lệnh Trung Ương Đảng có quyền được miễn đưa vào danh sách, vì tổ chưc phân vân trong việc thăng cấp nên người cao tuổi trở thành thuộc vào giới trẻ. Người Hút Thuốc Lá Bằng Tẩu Ngọc Quí nói về một nông dân già nua sở hữu một cái tẩu ngọc và toàn thể làng ông lấy làm kiêu hãnh về việc này. Thế rồi sau đó có một chuyên gia cổ vật đến tỉnh. Ông ta chỉ thoáng nhìn cái tẩu và cho rằng cái tẩu này là đồ giả. Thế nhưng ông ta lại không hài lòng việc dấu nhẹm sự thật với dân làng nên nói thêm rằng cái tẩu này là một vật vô giá, là một gia tài không nên để cho mọi người thấy.

1. Cái thực nội tại và cái thực ngoại tại

Diêm Liên Khoa giải thích sự phát sinh của Nhân quả tính nội tại và nhân quả tính ngoại tại: Nhân quả tính bán phần được đặt ra để một mặt kết nối nguyên lý thực sự của nhân quả tính (le principe réel de causalité) trăm phần trăm tuyệt đối, mặt khác dẫn tới ý tưởng về nhân quả tính số không. Chính nhờ nhân quả tính số không nên từ nay tự sự/kể truyện có được một thẩm mỹ học mới và một cái thực mới (un nouveau réel) làm cho tự sự trở lại “bắt chước cái thực”. “Từ thế kỷ XX, thời đại phát sinh và nẩy nở của hai hình thức mới của nhân quả tính mà người đọc, tác giả và lý thuyết gia thành ra cùng đồng ý về một nguyên lý của cái thực hư cấu (principe de réel fictionnel) – cái thực nội tại.”(1) 

Trong khi đó cái thực ngoại tại là cái thực của hành xử (comportement) và của những sự vật chắc chắn là có tương quan với linh hồn, tư tưởng và ý thức nhưng không chỉ phát sinh từ linh hồn, tư tưởng và ý thức. Khá nhiều nhà văn hiện đại đi theo chiều hướng này ngược hẳn với các nhà văn thế kỷ XIX chỉ chuyên chú vào việc tái phục hồi cái thực ngoại tại: Linh hồn, tư tưởng và ý thức của nhân vật “kiểu mẫu” (archetypes) thiết yếu được đúc khuôn liên hệ với ngoại giới, với lịch sử, xã hội, gia đình…Sinh mệnh của Anna Karénine cũng như của Maslova là thời đại. Nếu đặt họ ra ngoài thời đại của họ thì họ không còn hiện hữu nữa. Chính vì họ là nhân vật của lịch sử của họ, thực tại sâu xa của họ nằm giữa cái thực chủ yếu (le réel vital) và cái thực tinh thần (le réel spirituel). “Nhưng những yếu tố kéo họ theo hướng này đa phần là từ những yếu tố ngoại tại và từ một môi trường đang tiến triển. Chính do sự tham gia tích cực của họ mà tiểu thuyết xoay từ cái thực ngoại tại về hướng cái thực nội tại.”(2) Thí dụ Raskolnokoff của tiểu thuyết thế kỷ XIX (Tolstoï) có thực tại nội tâm (linh hồn, ý thức) phong phú nhưng những thất bại, kiêu hãnh, tranh chấp v.v…đã phát sinh từ sự nghèo nàn và bất công của xã hội, nghĩa là từ sự thực ngoại giới.

Sau khi diễn giải nhân quả tính số không nơi Kafka Diêm Liên Khoa trở ngược lại xem xét nhân quả tính trong nghĩa hiện thực truyền thống. Chủ nghĩa hiện thực truyền thống đã mất một hay hai thế kỷ để phát triển, đã nở rộ và trở thành một đỉnh cao của văn chương. Nó  giả thiết nhiều qui tắc trong đó mối tương quan từ nguyên nhân sang hậu quả dưới hình thức là một mạng lưới khít khao của nhân quả tính tuyệt đối.

Trong những tác phẩm theo chủ nghĩa hiện thực cổ điển, nhân quả tính luôn tuân theo qui luật nền tảng “những sự biến (événements) có lý do của chúng”. Nhà văn khi xây dựng một câu truyện phải tuân hành luật này và qui luật này đã được tác giả, người đọc, và nhà phê bình cùng chấp thuận và duy trì. Một bản văn hiện thực cổ điển tuân hành nhân quả tính tuyệt đối tức là giữ sự cân bằng tuyệt đối giữa nguyên nhân và hậu quả. Lá trên cây rụng xuống vì có gió. Bản chất của đời sống qui định bản chất của nguyên nhân và hậu quả. Thế nhưng, trong một số tình huống sự việc lại không như vậy: trong cùng một môi trường, cùng một khí hậu, cùng một nỗ lực tưới bón như trước đây nhưng cây lại không cho ra quả như mong đợi! Một kết quả bề ngoài không hợp lý nhưng nếu xét kỹ thì chắc chắn là có những lý do tiềm ẩn. Thế nhưng cũng theo nguyên lý nhân quả tính tuyệt đối thì cái nhà văn chỉ ra và mô tả không giới hạn trong cái người đọc có thể cảm thấy hay quan sát trong đời sống bình thường.Vậy mà người đọc vẫn khám phá ra sự khả hữu của những yếu tố nguyên nhân. “À, thì ra là cái đó!” Hiểu và đưa ra sự hiến nhiên những nguyên nhân và hậu quả chính là đáp ứng sự chờ đợi của người đọc, đó là tiếng vang tác giả gặp gỡ. Trong văn chương nhiệm vụ của chủ nghĩa hiện thực trên căn bản là đem lại cho người đọc chứng cớ của tính chất toàn bộ (intégralité) và sự hoàn hảo (perfection) của nhân quả tính tuyệt đối, chứng minh sự tương đương hoàn toàn giữa “bởi” và “cho nên”, giữa điểu kiện và kết quả.”(1)

Cái tựa “Những truyện ngắn hay nhất của…” dễ làm người đọc nghĩ đến một tựa sách quen thuộc của một tuyển tập truyện ngắn thực hiện khá công phu, Những truyện ngắn hay nhất của quê hương chúng ta của Nhà xuất bản Sóng ở Sài Gòn, năm 1973. Chỉ khác một điều, bài này nói đến những truyện ngắn của một nhà văn, không như tuyển tập ấy có đến gần năm mươi nhà văn, mỗi nhà văn chỉ một truyện.

- Xin anh/chị kể tên những truyện ngắn nào từng đọc và thích nhất của các nhà văn miền Nam trước năm 1975? 

Câu hỏi tôi nhận được qua email, gửi chung cho một nhóm bạn hữu nhằm tham khảo ý kiến cho một dự án văn học nào đó. 

- Con Suối Mùa Xuân của Võ Hồng.

Trong đầu tôi bật ra câu trả lời ấy. Những tên truyện khác của các tác giả khác, tôi phải ngẫm nghĩ ít phút mới nhớ ra được. Vì sao lại Võ Hồng, vì sao lại tên truyện ấy? Có thể do tôi vừa đọc được trên trang báo nào ít dòng về ngày giỗ thứ 10 của nhà văn này. 

Học vấn: Tiến sĩ Đông Phương học (Paris, 1981).

Tiến sĩ Quốc gia Văn chương (Paris, 1985)

Trước 30.4.1975: Đốc sự Hành chánh, Sáng lập đài phát thanh Huế, Giám đốc Thông tin Trung Việt (1952), Tỉnh trưởng Khánh Hoà và Ninh Thuận (l953-1954),  Phó Giám đốc Văn hóa Bộ Giáo dục (1955-1962, Giám đốc đài phát thanh Sài gòn (1963), Chủ bút Văn hóa nguyệt san, chủ biên Văn hóa tùng thư (1955-1962), Cố vấn văn hóa tại Đại sứ quán Việt Nam Cộng Hòa ở Tunis (Tunisie), Dakar (Sénégal), Kinshara (Congo), nhà báo và nhà văn, tác giả nhiều bộ sách về lịch sử, văn hóa và phong tục Việt Nam.

Sau 30.4.1095: Trở lại Pháp và định cư ở Paris, làm việc ở thư viện Trường Cao Đẳng Kiến Trúc (L’Ecole Nationale Supérieure d’Architecture de Paris) đến năm 1987 mới về hưu. 

Huy chương Hàn lâm Pháp quốc (1982)

Phó Chủ tịch Trung tâm Quốc tế Việt học (Pháp, Bỉ).

Phó Chủ tịch Hàn lâm Khoa học Hải ngoại.

Chủ tịch Hội Cựu Công chức Ngoại giao Việt Nam Cộng hòa Alexandre de Rhodes (Pháp)

Ông mất tại Sài Gòn vào ngày 21/02/2015 ở tuổi 93.