Đất Sài Gòn có một duyên nợ lạ lùng với nền văn học hiện đại của Việt Nam.

Văn học Việt Nam của thế kỷ 20 là nền văn học mới, viết bằng chữ quốc ngữ. Mà chữ quốc ngữ thì bắt đầu dùng tại Sài Gòn từ hậu bán thế kỷ 19, những tờ báo đầu tiên, những quyển tiểu thuyết đầu tiên, cuốn tự điển tiếng Việt đầu tiên, tức là những viên đá lót đường khởi sự cho cuộc hành trình của một nền học vấn, rồi nền văn học tiếng Việt đều được đặt xuống sớm nhất từ mảnh đất Sài Gòn. Vài ba chục năm sau phút khởi đầu ấy trung tâm văn hóa ngàn đời của Việt Nam là Hà Nội mới bắt đầu học và dùng chữ quốc ngữ, mới làm quen với tờ báo, và mới khởi sự viết lách bằng thứ chữ mới này với lời kêu gọi bằng Tam Tự Kinh mới của Tản Đà: Chữ quốc ngữ/Chữ nước ta/ Con cái nhà/ Đều phải học. Với tiềm lực văn hóa sâu dày, Hà Nội đã đưa nền văn học mới đến chỗ trưởng thành rực rỡ, tính tới năm 1945. Và theo một sự xếp đặt có vẻ éo le nhưng ngẫm ra thì cũng đúng lô-gic của lịch sử, vào hậu bán thế kỷ 20 nền văn học đã được trưởng thành ấy của Việt Nam được tiếp tục tại Sài Gòn, đơm hoa kết trái trong vòng 20 năm, được xem là sự thừa kế xứng đáng của văn học Việt Nam cho đến hết thế kỷ 20 trên toàn cõi đất nước.

Có lẽ nhằm mục đích nhớ lại 40 năm sau cuộc chiến -VietNam War- và đánh dấu 20 năm bình thường hóa quan hệ ngoại giao Việt-Mỹ, Rory Kennedy nhà đạo diễn cũng là nhà sản xuất, đã bắt đầu cho trình chiếu cuộn phim của bà “The Last Days in Vietnam”, (1) phim dài 98 phút dựa trên sử liệu cuôc chiến của Mỹ tại Việt Nam.

Trước khi lụm cụm chui vào mùng, bà cụ Hàn hỏi con dâu: Thế thằng Cừ nó nói gì với cô?

Đó là lần thứ mười bà già lập lại câu hỏi. Yến trả lời, lần thứ mười:

- Thì anh ấy bảo Tết này, thế nào nhà con cũng được thả về.

- Nó có chắc không, hay lại...

- Chắc. Thì anh ấy với nhà con ngày xưa cùng ở một đơn vị, cùng bị đưa đi một ngày. Nay anh ấy được thả về...

Con xòe những ngón tay,

Mùa Xuân hồng nở vụt,

Bố làm thơ khai bút,

Mẹ thắp một nén hương.

Lên má con phúng phính,

Đời tròn quay, bầu bĩnh,

Không gai sắc, mưa sầu.

Tết năm nay tình cờ tôi lại nhớ đến các bạn tôi ở Phần Lan. Nói tình cờ, vì tôi chỉ bấm con chuột vào máy vi tính, lấy một bản nhạc để nghe, không cố ý chọn trước. Theo lối “Bói Kiều” của các cụ đời xưa, mở bất cứ trang nào trong Truyện Kiều ra đọc, từ đó đoán được cụ Nguyễn Du, cô Thúy Kiều, Vãi Giác Duyên báo trước tương lai thế nào. Sáng mùng một Tết, trong số mấy trăm bản nhạc chứa sẵn trong máy, tình cờ con chuột bấm trúng tên Sibelius, và bản nhạc mở ra là bài Finlandia!

Âm thanh khoảng khoát, mênh mang, vươn lên như những rừng tùng bách khổng lồ bát ngát của xứ Phần Lan cho thấy năm nay sẽ là một năm tốt đẹp. Finlandia không phải là tâm sự cá nhân mà kể chuyện một dân tộc, một dân tộc nhỏ từng bị các đế quốc Thụy Điển và Nga thống trị; nhưng cuối cùng vẫn giành được độc lập. Động cơ mạnh mẽ nhất của giống dân này là bảo vệ ngôn ngữ của tổ tiên!

tôi chào tôi vừa chớm bảy mươi

chào hết nhân gian chào đất trời

chào nỗi buồn quen qua rất vội

chào niềm vui lạ đến còn tươi

tôi cất tháng ngày trong ngăn kéo

ra đường phơi phới trẻ… lên năm

châm phong pháo nổ hồn vang vọng

bốn bề thơm lựng khói thanh xuân

Nhân dịp tết năm nay người khác thì có thể viết một bài phiếm luận “Năm Mùi nói chuyện Dê,” nhưng sức tôi thì chỉ đủ viết một bức thư trình bày một số ý nghĩ đơn sơ của mình về chữ dê mà thôi. Gọi là chung vui chút đỉnh với bà con nhân dịp xuân về.

Không biết từ bao giờ, trong ngôn ngữ Việt Nam chữ dê vốn là tên một giống vật, đã biến thành một tính từ để chỉ tính ưa lăng nhăng lộn xộn về tình dục của nam giới. Nó mang một ý nghĩa xấu, đồng nghĩa với đa dâm, mà là loại tà dâm, nghĩa là háo sắc, ưa “đụng đâu xâu đó.” Người tán tỉnh huê dạng thì không phải là dê, chỉ gọi là dê những người đàn ông ưa “đi thẳng vào vấn đề,” tay chân hoạt động cụ thể, và nếu thuận tiện thì... tới luôn. Người có máu dê là người không kiểm soát được nhu cầu tình dục luôn luôn bức bách mình, gặp phụ nữ vừa mắt là thế nào cũng tìm cách “thả dê,” nghĩa là bắt đầu tấn công tình dục cách này cách khác. Tính dê như trên còn biến dạng ra một số chữ khác như be he hay ba mươi lăm. Be he thì rõ ràng là nhại tiếng kêu của loài dê, còn con số 35 liên hệ tới con dê ở chỗ nào? Tôi không rõ lắm, nghe loáng thoáng hình như trong trò đánh đề con dê được xếp số 35. Nhưng ý nghĩa của số 35 trong ngôn ngữ thì thật là mạnh mẽ. Một phụ nữ có thể mắng một người đàn ông sàm sở với mình: “Cái đồ ba lăm!” thay vì dùng tiếng dê cụ, dê xồm hay già dê có thể làm nàng ngượng miệng, vì âm dê đã trở nên quá gần với nghĩa dâm đãng.

Mùa Xuân đang về trên miền Tây Bắc, dịu dàng và lặng lẽ với những nụ trà mi lớn bằng đầu ngón tay, nổi lên giữa những chiếc lá xanh mướt óng ả như được bôi mỡ, với những nụ đào, nụ mộc qua nẩy ra từ những thân cây trụi lá, bất ngờ và đột ngột với những bụi crocus, daffodil, iris, tulip chồi lên từ mặt đất và nhất là với những ngày nắng hanh vàng ấm áp rộn ràng.

Và tôi đón Tết nguyên Đán trong sự chuyển mình kỳ diệu, tươi vui và tràn trề sức sống của đất trời chung quanh. Nói đón Tết cho ra vẻ chứ tôi chỉ có mấy cái bánh chưng, bánh tét đặt làm từ Dallas, ngoài ra chẳng còn gì nữa ngoài hai cây giò thủ, nồi thịt kho nước dừa, thẩu dưa giá. Mấy thứ này tôi chỉ làm trong vòng nửa ngày là xong, chẳng sửa soạn lu bù lỉnh kỉnh kéo dài cả tháng trường như những cái tết xa xưa của U tôi.

Bắt đầu từ đầu tháng Chạp, U tôi đã gọi người đến quét vôi nhà. Đồng thời nhắc Ba tôi chịu khó mang mấy giò lan Ngọc Điểm, Ý Thảo, Bầu Rượu, Hạc Đỉnh đã bắt đầu đơm nụ ra chỗ có nhiều ánh sáng để mấy cây này được nắng cho kịp nở hoa vào ngày Tết. Việc này cần lắm vì nếu không o bế săn sóc như vậy , có những năm những cây này chờ đến rằm tháng Giêng mới chịu nở. Mấy chị em tôi thì U tôi giao cho cắt tỉa củ cải, cà rốt, đu đủ xanh, sau đó trải ra cái mẹt lới, phơi vài nắng cho héo để U làm dưa món.

Chiều nay thấy hoa cười chợt... nhớ một người

Tại sao lại câu hát ấy mà không phải là câu hát nào khác? “Hoa cười”, có lẽ vì hai tiếng ấy gợi nhớ câu thơ cũ, “Hoa đào năm ngoái còn cười gió đông”. Chàng trai trẻ trong câu chuyện tình xa xưa ấy cũng “thấy hoa cười” mà thẫn thờ “nhớ một người”.

Có ai trong đời mình lại chẳng có những phút như thế, những phút ngắm nhìn những cánh hoa rung rinh lay động trong nắng sớm, trong gió chiều mà lòng bâng khuâng... “nhớ một người”.

Chương 1 

Nhu cầu viết lại lịch sử thời Pháp thuộc 

Tại miền Nam trước 1975, nền giáo dục phổ thông dựa trên bộ Việt Nam Sử Lược (1920) của Trần Trọng Kim. Đào sâu về thời Pháp thuộc hơn, có bộ Việt Nam Pháp thuộc sử 1884-1945 (1961) của Phan Khoang. Các nhà viết sử lớp sau như Phạm Văn Sơn cũng chỉ dựa trên hai cuốn sử này mà viết rộng ra, chứ không có khám phá mới.

Trong bài tựa cuốn Histoire moderne du pays d'Annam (1592-1820) [Lịch sử hiện đại nước Nam (1592-1820)]của Charles B. Maybon, in năm 1920, Henri Cordier cho biết cuốn sử đầu tiên mà độc giả Pháp được biết về nước Nam là cuốn Cours d'histoire annamite [Giáo trình lịch sử An Nam] của Trương Vĩnh Ký in năm 1875.

Việt Nam Sử Lược của Trần Trọng Kim, viết xong năm 1919, in lần đầu năm 1920, dưới thời Pháp thuộc, tất nhiên có sự kiểm duyệt của chính quyền thuộc địa. Học giả họ Trần, uyên thâm chữ Nho và chữ Pháp, tuy có đọc những bộ sử của nhà Nguyễn, nhưng ông vẫn đặt niềm tin gần như trọn vẹn vào tài liệu Pháp. Khi nhận định về những lý do của cuộc xâm lăng, Trần Trọng Kim lấy lại ý kiến của các sử gia thuộc địa, cho rằng vì triều đình Huế không chịu canh tân đất nước, áp dụng chính sách bế quan toả cảng, cấm đạo, diệt đạo, nên người Pháp mới đánh Việt Nam, để cứu giáo dân, giáo sĩ và bảo vệ tự do buôn bán.