1. Tiếng Việt – Công cụ tiên quyết để giữ nước

2. Biển Đông dậy lòng

3. từ tu thân đến trị quốc

• Sâu sắc quá! Tôi tâm đắc nhất là việc Đức Lạt Ma nói về việc tu thân.

4. giữ Tiếng Việt, vững Nước Việt

Nếu hai Bác không đến nhà gặp Ba Mẹ để hỏi cưới con thì sao?
Thì con xin phép chia tay với con trai của hai Bác.

Trong lần sơ ngộ khi Ba Mẹ chồng tôi từ Châu Âu sang California dự lễ ra trường của con trai, ông bà đã hỏi tôi như vậy. Việc nhà trai đến nhà tôi làm lễ dạm ngõ không chỉ quan trọng đối với tôi vì danh dự của gia đình, vì sự đền đáp của tôi đối với đấng sinh thành, vì phẩm giá của cá nhân tôi, mà còn vì đó là một phần hãnh diện của tôi đối với văn hóa gốc.


hương quê khác họ

Tôi may mắn di dân ở tuổi trưởng thành, khi tôi đã có một ý thức rõ rệt về căn tính văn hóa của mình, và chọn giữ một nếp sống nhiều Việt tính. Điều chỉnh văn hóa không chỉ xảy ra khi một người định cư ở một quốc gia khác, mà ngay cả khi trong nước, vì những phong tục văn hóa cũng luôn thay đổi theo thời gian. Tuy nhiên, chỉ ở hải ngoại, khi văn hóa Việt được đưa vào một xã hội khác, thì những cọ xát văn hóa mới thực sự xảy ra một cách mạnh mẽ và thấu đáo, từ những việc rất nhỏ trong nếp sống đến những điều sâu xa hơn trong tư duy sắc tộc.

Căn cội sâu nhất của văn hóa không thuộc về những hình thức hay nghi lễ cố định, mà nằm trong ý nghĩa và tư duy đằng sau mỗi phong tục tập quán. Theo thời gian, con người có thể thay đổi cách thể hiện mỗi phong tục tùy theo nhu cầu và thị hiếu của xã hội, nhưng ý nghĩa sâu xa đằng sau mỗi phong tục không thay đổi, mà chỉ được phong phú và làm nổi bật hơn. Đơn cử trường hợp cưới hỏi. Từ những phong tục cổ chúng ta chỉ được biết qua ca dao như tục nộp cheo, cho đến những hình thức cưới hỏi của hôm nay để thích ứng với xã hội loài người ở thế kỷ 21, tất cả cũng chỉ quy về một điểm: ngày thề nguyền yêu thương của đôi tân hôn, ngày đại hỷ của hai họ.

Khi chuẩn bị lập gia đình, tôi dành thời gian tìm hiểu về phong tục cưới hỏi của người Việt, vừa ôn lại những gì mình biết, đào sâu những gì mình chưa biết, vừa hệ thống hóa tất cả những kiến thức đó. Có hai lý do khiến tôi chuyên tâm làm việc này. Thứ nhất, tôi luôn thích tìm hiểu và quý trọng văn hóa Việt Nam, nên thường tạo cơ hội để mình đào sâu và tích lũy vốn liếng quý giá này. Thứ hai, chồng tôi không phải là người Việt, nên tôi phải đóng vai trò ‘đại diện’ cho văn hóa gốc của tôi, để hướng dẫn anh và gia đình anh về những hạt ngọc mà tôi muốn gìn giữ trong di sản tinh thần của tôi.

Tôi xin cố vấn với những vị quan tâm và dấn thân cho văn hóa Việt mà tôi quen biết ở khắp nơi. Nghị Viên Vũ Khánh Thành, MBE, ở Luân Đôn đã chu đáo gửi sang cho tôi quyển cẩm nang về phong tục cưới hỏi của người Việt do Viện Nghiên Cứu Nho và Đông Nam Á tại Luân Đôn thực hiện. Những tài liệu như vậy cho tôi một nhịp cầu với những thế hệ đi trước, giúp tôi an tâm khi có trong tay một phần của bản đồ văn hóa Việt Nam. Nếu đời trước không truyền lại, đời sau lấy gì để học và sống văn hóa?

Vậy người Việt hải ngoại – trong những cọ xát văn hóa khi tủa đi tỵ nạn và di cư trên toàn thế giới – đã giữ lại những gì từ văn hóa gốc? Câu hỏi thật đơn giản, nhưng câu trả lời thì ngược lại. Mỗi quốc gia thứ hai có những hoàn cảnh riêng biệt, cho phép cũng như khiến cho người Việt ở nơi đó thích ứng theo điều kiện có thể. Ở Quận Cam, California, chẳng hạn, người Việt tụ họp đông đảo, mỗi dịp lễ hội từ Tết Nguyên Đán đến Rằm Trung Thu đều có những sinh hoạt cộng đồng sống động và đầy sức sống, kết hợp văn hóa Việt Nam và những nếp sống địa phương, như đi diễu hành ở Little Saigon, hay những trò chơi hiện đại tại Hội chợ Tết. Ở những vùng ít người Việt tại Châu Âu, chẳng hạn như thủ đô Stockholm của Thụy Điển, Tết Nguyên Đán được tổ chức lặng lẽ hơn, khánh tiết đơn giản hơn, nhưng lại gần hơn với cái Tết truyền thống, ít có những ‘biến tấu.’ Nhưng dù ‘tân thời’ như Tết của Bolsa, hay ‘cổ truyền’ như Tết của Stockholm, ý nghĩa của ngày Tết – và sự thiêng liêng, nỗi háo hức, tình gia đình trong những ngày trời đất giao mùa này – vẫn không thay đổi, dù chúng ta ở nơi nào trên quả địa cầu.

ăn, nói, gói, mở

Chúng ta đi, mang theo quê hương. Nhiều người đã nói như thế về kinh nghiệm tỵ nạn. Và trong quê hương đó, có văn hóa. Văn hóa chính là linh hồn của quê hương, được thể hiện qua nhiều chiều kích, từ ngôn ngữ cho đến ẩm thực, từ sinh hoạt hằng ngày cho đến đời sống tinh thần. Để thực hiện một cuộc thống kê quanh thế giới xem người Việt hải ngoại ở khắp nơi giữ những phong tục nào, giữ làm sao, thay đổi chỗ nào, thì không ai làm nổi. Nhưng tôi cho rằng có một nguyên tắc cơ bản có thể tổng kết được một phần lớn những thích ứng và duy trì văn hóa này, đó là: ăn, nói, gói, mở.

Học ăn, học nói, học gói, học mở – câu tục ngữ này tóm tắt được những gì chúng ta đang làm trong thổ ngơi văn hóa gạch nối (hybrid) ở hải ngoại. Học ăn – có thực mới vực được đạo. Ẩm thực là con đường gần nhất để đưa người ta đến với một văn hóa khác. Ở những vùng thịnh văn hóa như Quận Cam, người ta có thể thưởng thức những món ăn tuyệt hảo của biết bao quốc gia trên thế giới, cho dù chưa biết nhiều (thậm chí không biết gì) về những nước này. Nhưng trong ẩm thực cũng hàm chứa biết bao ý nghĩa văn hóa tiềm ẩn. Thử lấy trường hợp ăn phở. Người Việt Nam rất chuộng tinh thần dân chủ, nhưng cũng hết sức đề cao tính cộng đồng. Mỗi người chọn cho mình thịt tái hay chín và các nạm gầu gân sách khác nhau, nhưng mọi người cùng chung nhau nồi nước phở, rổ bánh phở, và đĩa rau giá ớt, ai thích gì thì thêm nấy, ít nhiều tùy hỷ.

Học nói. Ngôn ngữ chất chứa văn hóa. Thích ứng ngôn ngữ cũng cần thiết là một con đường hai chiều, từ việc sử dụng ngôn ngữ mẹ đẻ trong gia đình, đến việc trân trọng và đề cao tiếng Việt trong các sinh hoạt truyền thông, văn chương, sáng tác, nghệ thuật phim ảnh, ca nhạc. Quan trọng nhất là chúng ta cần tham gia vào đời sống trí tuệ của dòng chính, đồng thời mang theo tư duy của văn hóa dân tộc theo mình. Đây là điều mà tôi đã vạch ra cho mình trong học thuật và nghiên cứu, và sau gần hai mươi năm thực hiện, thấy rất khả thi và hữu hiệu.

Gần bốn thập niên sau khi người Việt định cư tại hải ngoại, nhiều tác giả hay đạo diễn đã dùng tư duy Việt trong tác phẩm của mình, phản ảnh kinh nghiệm sống mà trong đó văn hóa Việt được thể hiện một cách cụ thể và vi tế. Tuy nhiên, chúng ta không thể không nhắc đến cái ảnh hưởng và cách biểu đạt của văn hóa bản xứ trong những tác phẩm này. Một số tác giả thuộc dạng hybrid trong sáng tạo, họ lai hai văn hóa, cho dù dòng máu của họ thuần Việt. Cho nên cho dù chúng ta nhận ra trái tim Việt Nam trong sáng tác của họ, thì chắc chắn chúng ta cũng thấy nguồn ôxy là của xứ chủ lưu, và mạch máu đôi khi lại là mạch máu địa phương, vì những đạo diễn hay tác giả này sinh trưởng tại hải ngoại.

Hơn nữa, vì áp lực phát triển chuyên môn, rất nhiều các tác giả và đạo diễn gốc Việt thành danh đều dùng ngôn ngữ bản xứ, và như vậy, trái tim Việt Nam không còn thuần túy Việt Nam nữa – nó đã được chuyển hình và có một nhịp đập mới. Như đã nói, ngôn ngữ chất chứa văn hóa. Khi một nhà văn chọn một ngôn ngữ để sáng tác, thì chính ngôn ngữ đó đã vô hình chung đóng một dấu ấn trên tác phẩm và tâm thức của tác giả. Cho nên có thể những tác giả này vẫn dùng nước mắm để nêm nếm cho tác phẩm của họ, nhưng cách nấu thì không còn thuần túy Việt Nam, và sản phẩm sau cùng cũng sẽ mang một nhân diện riêng của nó. Sự phức hợp trong chọn lựa và thể hiện này nói lên việc chúng ta phải học gói, học mở trong môi trường sống ở hải ngoại: nên gói ghém như thể nào để đưa văn hóa gốc vào đời sống nhập cư, và nên mở ra những phương thức mới nào để hài hòa và thích ứng với xã hội chủ lưu.

Văn hóa là một thực thể sống, không cứng ngắc và đóng khung, hay bất biến. Ngay cả khi văn hóa không “di cư” ra khỏi Việt Nam, thì cũng đã có nhiều thay đổi cá thể. Nhưng những thay đổi trong một văn hóa không thể được ‘định lượng’ dễ dàng, vì khi nói đến văn hóa, thì không phải nói đến một đề toán có thể dùng cộng trừ nhân chia để đưa ra một con số rõ ràng, dứt khoát. Không mấy ai có thể gột tả hết những thay đổi tâm lý của một cô gái ở tuổi dậy thì. Văn hóa cũng ‘dậy thì’ khi trãi qua một sự thay đổi. Cái ‘dậy thì’ của văn hóa còn mênh mang và mạnh mẽ hơn cả cái dậy thì của bất cứ thiếu nữ nào.

đất người, quê thói

Đang nằm ở phòng hồi sức trước khi được chuyển qua khu sản phụ, tôi nửa tỉnh nửa mê, vừa ôm con mới sinh vừa nói chuyện với chồng và con đầu lòng, thì cô y tá cười và nói với tôi:

Xin chia buồn với chị. Cả hai cháu đều giống anh như đúc, không giống mẹ chỗ nào cả!

Cô y tá không phải là người Việt, nên tôi không ứng đáp với câu tục ngữ “Con giống cha, giàu ba họ.” Tôi chỉ nói:

Thưa Cô, tôi mừng là như vậy. Vì xác thì giống Ba, nên hồn sẽ giống Mẹ.

Tôi vẫn đùa là các con tôi muốn tự chứng minh gia phả của mình, nên đứa nào cũng rinh nguyên bàn tay, cái mũi, tướng đi của Ba làm của riêng. Văn hóa Việt ở xứ người cũng là những đứa con của hai nền văn hóa, sản phẩm của một dạng ‘hôn nhân song tộc.’ Những nghi thức cử hành Tết Nguyên Đán, hay cưới hỏi, tuy có thay đổi để thích ứng với thị hiếu mới và hoàn cảnh ở địa phương mới, nhưng tâm tình vẫn là những gì đã được truyền lại từ bao đời trước qua nhiều cách khác nhau, từ gia đình cho đến cộng đồng. Và như vậy, hình thức dù có thay đổi, nhưng ý nghĩa và cốt lõi vẫn không đổi, cho dù đã có thêm những ý nghĩa mới. Diễn hành Tết ở Bolsa là một hình thức mới, nhưng nó vẫn quy về cái thiêng liêng và sự quan trọng của những ngày đầu năm. Nhờ vậy, nên dù ở ‘đất người,’ chúng ta vẫn duy trì di sản của ‘quê thói.’

Trong đời sống ở hải ngoại, người Việt thích ứng văn hóa như một chọn lựa có ý thức. Chúng ta quyết tâm hội nhập, nhưng vẫn muốn giữ lại bản năng văn hóa của mình. Sự hội nhập của lớp trẻ gốc Việt tại Mỹ, hay tại các nơi khác, đều chịu ảnh hưởng lớn của môi trường địa phương. Có một sự tình cờ rất thú vị khi tôi thực hiện hai cuộc phỏng vấn độc lập về nhân diện văn hóa với hai bạn trẻ sinh ở hải ngoại và chưa hề gặp nhau, một sống ở Bắc California, và một ở Lausanne, Thụy Sĩ. Cả hai đều nói mình 70% Mỹ hoặc Thụy Sĩ, và 30% Việt Nam. Điều này cho chúng ta thấy có một điểm tương đồng nào đó trong quá trình hội nhập của lớp trẻ Việt tại hải ngoại.

Chỉ trừ ngoại lệ của Little Saigon, Quận Cam, hay những cộng đồng lớn khác, ở các cộng đồng người Việt hải ngoại nhỏ hơn, văn hóa và ngôn ngữ chủ đạo vẫn là của dòng chính. Do đó, nhân diện văn hóa của các bạn trẻ ở những cộng đồng ít người Việt sẽ bị ảnh hưởng bởi dòng chính nhiều hơn, có nghĩa là họ sẽ hội nhập một chiều nhiều hơn vì không có môi trường văn hóa sắc tộc để nuôi dưỡng họ. Trong trường hợp này, ‘quê thói’ đã bị mai một rất nhiều.

Khi nói đến sự giao thoa giữa hai văn hóa, thì ‘dung hòa’ có vẻ thụ động và hơi êm tai. Hội nhập là chọn lựa có ý thức những gì mình muốn giữ từ văn hóa gốc, và học những gì mình thấy hay từ văn hóa thứ hai. Dung hòa nghe rất êm ả, nhưng hội nhập văn hóa là những giằng co và chọn lựa khốc liệt. Trong quá trình hội nhập, hai nền văn hóa sẽ cọ xát với nhau trong cuộc sống của một cá nhân, và khiến cho cá nhân đó đôi khi phải rất nhức đầu để chọn lựa, mà đôi khi lại là sự tiến thoái lưỡng nan. Cho nên, hội nhập văn hóa là những chọn lựa hằng ngày trong đời sống. Một ví dụ đơn giản nhưng phổ biến: Lập gia đình rồi, nên ra riêng, hay ở chung với Ba Mẹ, nhất là khi mình là con một? Ba Mẹ gắn bó với mình quá, thì cũng quyến luyến, khó đi. Mà không đi, thì lại có những lấn cấn khác.

Lúc chị gái tôi lấy chồng và dọn ra riêng, tuy mừng cho hạnh phúc của chị, nhưng tôi buồn và nhớ chị, tôi hỏi Ba, “Ba ơi, sao chị dại quá, đổi sáu người trong nhà để lấy một người dưng?” Nếu được, chắc tôi đã dụ dỗ cả hai vợ chồng chị về ở chung rồi. Nhưng có lẽ vì đó là lần đầu tiên một người trong anh chị em rời gia đình để có đời sống riêng, nên tôi bị chấn động như vậy. Khi tới phiên mình lấy chồng, thì… tôi cũng ra riêng, nhưng lúc đó, không ai hỏi Ba tôi câu nào hết, vì đã có nhiều chị em lập gia đình dọn ra riêng trước tôi rồi, không có gì phải thắc mắc!

Có nhiều chọn lựa đòi hỏi một ý thức sâu sát hơn về giá trị của văn hóa gốc. Xã hội chủ lưu ở bất cứ quốc gia nào cũng có những định kiến về người thiểu số, và đôi khi biến những giá trị văn hóa của một sắc dân thành một điều sáo mòn. Hình ảnh cây tre của Việt Nam rất đẹp, nhưng khi bị công thức hóa trong cách suy nghĩ của xã hội Mỹ, thì nó mất cái đẹp và giá trị văn hóa của nó đi, khiến những người Mỹ gốc Á tránh dùng hình ảnh cây tre vì không muốn bị giới hạn bởi hình ảnh ấy. Tôi không đồng ý với sự tránh né đó, và dùng hình ảnh cây tre trong sáng tác của mình một cách có ý thức và có ý nghĩa. Đây là một trường hợp mà chúng ta không thể ‘dung hòa’ hai văn hóa, mà phải quyết liệt để bảo tồn một nét đẹp của văn hóa dân tộc. Ở đây, chúng ta dù ở ‘đất người,’ nhưng vẫn quyết liệt để giữ gìn một ‘quê thói’ của mình.

Ở thời đại đa văn hóa toàn cầu, giữ gìn văn hóa gốc là một cuộc chiến không có điểm dừng. Nếu chúng ta tiếp tục học ăn, nói, gói, mở, và dạy cho cháu con phương cách để làm những điều đó, chúng ta sẽ giữ được văn hóa Việt không bị trộn lẫn và biến mất trong dòng cuồng lưu đa văn hóa của ngôi làng thế giới. Sau gần bốn thập niên, cuộc đấu tranh cho dân chủ, tự do, và công bằng trên quê hương khởi đi từ những ngày đầu tỵ nạn, vẫn còn đó. Nhưng ở giai đoạn này, khi mà cộng đồng Việt hải ngoại đã có được đến thế hệ thứ tư, thứ năm, thì cuộc chiến văn hóa đã trở nên khốc liệt hơn hết. Văn hóa là chất men để làm cho những thế hệ tương lai có thể ‘dậy bột,’ tìm về với dân tộc, gắn bó với cội nguồn, và tiếp tục cuộc đấu tranh cho một Việt Nam tốt đẹp hơn.

giữa đồng

Tôi không biết mình sẽ đối diện với tang chế như thế nào nếu sinh trưởng trong thời chiến. Tôi là thành viên của ‘thế hệ hòa bình,’ một cái hữu danh vô thực khá mỉa mai mà báo giới quốc tế đã gán cho những người sinh sau 30 tháng 4, 1975 như tôi. Nhưng tôi biết, tôi không thuộc thế hệ hòa bình. Tôi là con đẻ của chiến tranh, một đứa con vô thừa nhận vì những giả mạo danh nghĩa và những ‘hà chính mãnh ư hổ’ dưới chế độ Cộng Sản.


Trong bất cứ cuộc chiến nào, tất yếu sẽ có người đứng ở cả hai phía. Tôi chọn đứng ở giữa, đứng trong cánh đồng tang chế, nơi nhân sinh bị hủy mạng và xã hội rỉ máu. Tại sao? Vì ở đó, tôi mong có thể thấy rõ nhất cái dung mạo tang thương của nhân loại trong một cuộc binh khói mà không bị bối rối hay giằng kéo giữa những tranh chấp tạm thời hay muôn thuở. Và để từ đó, tôi hy vọng sẽ nhận diện được những cánh cửa cảm thông rất cần cho cuộc chữa lành cho những vết đau của con người, mà trong đó có chính tôi. Một cái nhìn từ phía dưới, cùng tầm nhìn với người dân trong thời can qua, cùng tầm nhìn với những bia mộ không còn lên tiếng được.

Tôi làm việc thực tập cho chính phủ liên bang tại Thủ đô Hoa Thịnh Đốn trong mùa hè 2001. Ngày ngày, tôi đi metro ngang Ngũ Giác Đài để đến văn phòng. Trong suốt ba tháng hè, tôi như trái banh lần đầu được gặp sân cỏ, lăn khắp bốn phía, lúc nào cũng tung tăng. Chính cũng trong mùa hè này, tôi được nhập tịch, nên cái cảm giác gắn bó với nước Mỹ, nhất là qua việc tìm về lịch sử ngay tại thủ đô, là một diễm phúc.

Hoa Thịnh Đốn là một thành phố đẹp với nhiều cái e ấp của riêng nó. Mùa hè tuy oi nồng, nhưng cũng rực rỡ. Du khách về hành hương thủ đô, tìm cho mình một chút nhân diện dân tộc ở các đền miếu tưởng niệm những vị tổng thống lập quốc, hay thưởng thức những buổi chiều êm đềm trong các công viên công cộng xanh rờn. Bảo tàng viện, khu di tích lịch sử, đài tưởng niệm chiến tranh, các đại lộ đón những bước chân đầu tiên của từng vị nguyên thủ mới, tất cả đều là những pho sách dày cộm mà người đọc phải dành nhiều tâm sức để tỏ tường.

Bên cạnh những cuộc gặp gỡ và sinh hoạt cho công việc của mình, tôi tự túc đi thăm Tòa Bạch Ốc với vé mời riêng từ Văn phòng Dân biểu Ed Royce. Qua lời mời của một cô bạn trong đoàn thực tập, tôi đi nghe nhạc tại Smithsonian Asian Pacific American Program. Tổ chức NAFEO cũng tổ chức pinic cho các thực tập viên. Bà Angie Hill, người điều phối chương trình, cũng mời chúng tôi về nhà có một bữa ‘cook-out’ thú vị, vì bà ở ngoại ô, sân sau rộng ngút ngàn với không gian trải dài.

Vợ chồng một vị giáo sư đỡ đầu tại Howard University đã đưa tôi đi tìm lại vết chân của George Washington và một phần lịch sử nô lệ tại Mount Vernon, chỉ cách thủ đô Hoa Thịnh Đốn có 16 dặm. Cả khu di tích lịch sử nằm bên bờ sông Potomac, vừa êm ả vừa diễm lệ. Đi qua những biệt thự mà ngày nào vị tổng thống mệnh danh “người anh hùng đầu tiên của nước Mỹ” đã từng sinh sống, tôi tưởng như lịch sử mấy trăm năm của nước Mỹ chỉ nằm đâu đây trong tầm tay với.

Cho nên, ngày 11 tháng 9, chỉ ít ngày sau khi tôi rời Hoa Thịnh Đốn, tin về trận khủng bố khiến tôi choáng váng. Tôi không cách gì mường tượng ra được cái nơi mà tôi đã sống trong suốt ba tháng hè vừa bị tấn công.  Những hình ảnh hai tòa nhà đang bốc cháy trên màn hình TV chợt phủ lấy tôi với cái cảm giác bị động, hoài nghi, không chấp nhận. Còn bạn bè thì cuống cuồng gọi điện thoại nhà tôi, điện thoại di động của tôi, và gửi điện thư cho tôi. Họ tưởng tôi còn ở Hoa Thịnh Đốn, và sợ tôi có bề gì.

Những địa điểm có phi nạn đều làm tôi giật mình. Ngũ Giác Đài, nơi tôi mỗi ngày đi qua trên đường đi làm. Pitsburgh, nơi tôi đã ghé qua một cuối tuần bằng Amtrak. New York, điểm hẹn đầy nô nức mà tôi hoãn lại cho lần sau.  Lần sau đó đã đến đúng một năm sau, khi tôi được mời dự Khóa tu nghiệp quốc tế Lịch Sử Truyền Khẩu tại Đại học Columbia vào mùa hè 2002.

Sau một năm, Ground Zero vẫn còn lạnh toát vị chết chóc. Tử khí chập chờn trong từng tia nắng đang rơi, từng hạt bụi lăn, từng âm thanh tế vi. Tôi rợn người, đi từng bước chậm. Hình như khu vực này thuộc về một không gian hoàn toàn khác với thành phố New York. Nó lặng tê. Nó bình thản. Nó cô đơn. Những bích chương, những hình ảnh gia đình, những bó hoa đang đứng sững, tưởng niệm kẻ chết và làm đau lòng kẻ sống. Những hình ảnh trên TV trở nên vô nghĩa.

Chỉ có thực sự đứng trước một tấm bích chương tự làm mới thấy cái vô vọng lẫn hy vọng đang cào cấu tâm tư của người thân còn ở lại, vật vã đi tìm người đã ra đi – layout không cần hoa mỹ, chỉ cần có hình và tên của người mất tích. Chỉ có chạm vào những bó hoa đã tàn úa bên những tấm di ảnh, mới biết cái tan nát của tử biệt, cái rã rời của vĩnh viễn phân ly. Cái vội vã của việc tìm kiếm đã phản bội sự mòn mỏi suốt 12 tháng trời của bặt tin. Cả khu tưởng niệm như một nghĩa trang không có tử thi, không nghi thức mai táng. Những hình ảnh được thân nhân mang đến đặt ở đây như những xác người bị đóng khung trong một kỷ niệm còn níu lại được, nằm lõa lồ trong mưa trong nắng, trong tuyết trong sương, thống thiết một cái chết không nguôi.

Cái nghĩa trang chưa một lần chôn cất xác người ấy là một linh vị tập thể, một linh vị công cộng, một linh vị rướm máu. Nó khóc thương cho cả người đã khuất lẫn người ở lại. Nó ghi tên tuổi mà không rõ danh tánh, nó chít khăn tang mà không dám gọi tên. Tôi chợt hỏi: một người Việt đã sống qua chiến tranh sẽ cảm, nghĩ, và làm gì khi đến nơi này? Họ có bật khóc không? Hay chết lặng? Hay sững sờ? Tôi vẫn còn rợn người khi nghĩ lại cái kinh nghiệm viếng mộ này chín năm sau.

‘mong không ai phải gặp cảnh này…’

Đề tài cho Khóa tu nghiệp Lịch Sử Truyền Khẩu năm 2002 tại Đại học Columbia là “Lịch sử truyền khẩu trong Hoàn cảnh đương đại: Ghi nhận chứng từ về Chiến Tranh, Xung Đột, và Di Tản trong Kỷ nguyên toàn cầu hóa” (Oral History in Contemporary Contexts: Documenting Narratives of War, Conflict and Displacement in the Era of Globalization). Chương trình chú trọng vào những thách đố trong việc sử dụng lịch sử truyền khẩu để ghi lại những kinh nghiệm đau thương, vừa xảy ra hay qua hồi tưởng.

Dự án Việt Mỹ, do tôi sáng lập và điều hành tại Đại học CSU Fullerton, được chọn vì nó chạm đến một đề tài rất lớn của lịch sử cận đại Hoa Kỳ: cuộc chiến Việt Nam. Thế nhưng, quan trọng hơn cả, nó được chọn cho chương trình năm 2002 vì nó nói lên kinh nghiệm của những người dân trong thời chiến, một mảng lịch sử cần thiết và quan trọng nhưng vẫn còn bỏ trống trong những tài liệu liên quan. Qua sự định hướng từ ban đầu của tôi, những chứng từ trong dự án ghi lại chính đời sống của nhiều người Mỹ gốc Việt thuộc mọi tầng lớp xã hội, từ công nhân viên chức đến những họa sĩ, thương gia, nhà khoa học.

Chương trình Lịch Sử Truyền Khẩu của Đại học Columbia đã bắt đầu thực hiện một dự án về 9-11 ngay sau cuộc tấn công. Dự án này chú trọng vào những người dân đã bị ảnh hưởng bởi cuộc khủng bố. Có nhiều gia đình di dân, sau khi mất một người thân trong ngày 9-11, đã phải cho con cái nghỉ học để đi làm giúp gia đình. Có nhiều em sinh viên trung học phải bỏ học đi làm vì trong thời gian ngay sau 9-11, cha mẹ của các em bị đuổi việc vì họ là người di dân. Tình trạng sống của những gia đình di dân sau 9-11 tại Nữu Ước cũng bi thảm như hình ảnh Ground Zero sau cơn binh khói.

Nhưng cho dù họ đã trải qua những mất mát, khó khăn, tang chế đi nữa, những cá nhân được phỏng vấn đều nói một điều: “Mong là không ai phải chịu cảnh này…” Cái kinh hoàng của ngày 9-11 để lại cho người trong cuộc một cái nhìn thấu đáo: mạng sống con người quý giá, đã qua đau khổ thì không ai muốn chúc dữ cho đồng loại mình phải chịu cái cảnh ấy. Đoạn trường đã qua, không ai muốn người khác phải lâm vào.

Không phải hận thù. Không phải tức giận. Nhưng chính là nỗi đau. Nỗi đau – đó là di sản còn lại lâu nhất, nổi trội nhất, mạnh mẽ nhất. Nỗi đau – nó chẳng phải đã trở thành tình nhân muôn thuở của dòng nhạc thời chiến? Hận thù, chết chóc, xung đột – tất cả sẽ phải nhượng bộ cho sự hiện diện vững vàng của nỗi đau. Và trong chính nỗi đau, mà con người có thể gắn bó, nối kết, và đến với nhau. Nỗi đau là hệ quả của chiến tranh và xung đột, nhưng chính nó cũng là tiền đề cho những nhu cầu chữa lành và ước mơ yêu thương.

Nếu nỗi đau là trái tim của cánh đồng tang chế, thì chính nỗi đau cũng là chìa khóa để mở những cánh cửa cảm thông, khởi đi từ chính vành nôi tang chế ấy. Trong dịp kỷ niệm 11 năm ngày 9-11 của quê hương thứ hai, chúng ta cũng có thể hướng về quê hương thứ nhất, tìm lại những cánh đồng tang chế trong chính tâm tư mình, để hóa giải những linh vị còn rướm máu trong lòng. Và chúng ta cùng chúc lành cho nhau, để một ngày đã đến bằng chết chóc và khủng bố sẽ được hóa bướm, trở thành một ngày mà người ta tìm nhau để hàn gắn những vết thương cũ, và kiến thiết những yêu thương mới.

ngày đại lễ thường niên

Xa quê hương, những cộng đồng di dân đa sắc tộc tại Hoa Kỳ đều làm cho đời sống văn hóa tại xứ này phong phú và thú vị qua những ngày lễ hội văn hóa của mình. Người Mễ luôn long trọng mừng Cinco de Mayo vào mồng 5 tháng Năm. Người Ái Nhĩ Lan mừng lễ Thánh Patrick giữa tháng Ba. Người dân Việt ở khắp mọi miền thế giới quây quần bên nhau trong dịp Tết Nguyên Đán để mừng Xuân và sống lại những giây phút văn hóa thiêng liêng. Người Thụy Sĩ tha hương thì đều họp mặt trong dịp quốc khánh 1 tháng 8 để chung vui và giữ gìn văn hóa gốc.

Vừa thưởng thức raclette, vừa nghe nhạc cổ truyền, vừa hàn huyên với bạn bè

Ngày quốc khánh vốn quan trọng đối với bất cứ quốc gia nào. Đối với người Thụy Sĩ, kể từ năm 1891, ngày mừng Độc Lập này đánh dấu sự chính thức hình thành và thống nhất của một Liên Hiệp, vốn được thiết lập từ năm 1291 với ba tổng Uri, Schwyz, và Unterwalden. Vào ngày này cách đây 821 năm, dân cư trong ba tổng đến với nhau, kết tình huynh đệ, và thề nguyền sẽ luôn luôn tương trợ nhau. Sau gần 600 năm xây dựng, Liên Hiệp Thụy Sĩ chào đời năm 1891. Trong ngày này, người Thụy Sĩ thường thổi những loại kèn thật dài (kèn được để nằm dài trên đất, với loa kèn thật to và cuống kèn thật nhỏ để người chơi kèn đứng thổi vào cuống), nghe diễn văn, hát quốc ca, mặc quốc phục, rước đèn buổi tối, đốt lửa trại, treo cờ quốc gia và cờ của các tổng (canton), thưởng thức bánh ngọt có hình lá cờ Thụy Sĩ, nhâm nhi những món quốc hồn quốc túy như fondue và raclette, và đốt pháo bông.

bên dòng Hudson, NY đến Swiss Park, CA

Thụy Sĩ là một quốc gia Châu Âu có diện tích nhỏ và dân số thấp, chỉ gần tám triệu người (so với năm 1960, chỉ có 5.4 triệu). Với một dân số thấp, con số người Thụy Sĩ sống ở hải ngoại lại tương đối cao, khoảng 10% tổng dân số. Ba quốc gia với số người Thụy Sĩ nhập cư cao nhất là Pháp (với 25% dân số Thụy Sĩ hải ngoại), Đức (khoảng 11%), và Hoa Kỳ.

Tuy vậy, dù ở nơi nào, người Thụy Sĩ cũng quây quần lại để mừng ngày Quốc Khánh và gặp gỡ nhau. Ở Nữu Ước, Hội đồng hương Thụy Sĩ cũng tổ chức Hội chợ mừng Quốc Khánh ngay bên cạnh dòng sông Hudson trong những công viên rộng lớn. Ở tiểu bang này còn có những nhóm người Thụy Sĩ tổ chức các sinh hoạt trượt tuyết, leo núi, và trại hè thanh thiếu niên hằng năm. Các tổ chức của người Thụy Sĩ hải ngoại đều hướng về việc đưa con em sinh đẻ ở xứ người về lại quê cha đất tổ, nhất là để giữ gìn văn hóa và ngôn ngữ qua những chương trình kéo dài hàng tuần. Tại Nam California, Hội đồng hương Thụy Sĩ có óc tổ chức nên đã gầy dựng được cả một khuôn viên và cơ sở riêng cho mình, gọi là Swiss Park Inc. và Banquet Hall tại Whittier.

thử thách trong và ngoài

Tuy nhiên, có được một “Swiss Park” như ngày hôm nay là kết quả của những trầm kha và thử thách. Ông Ueli Burkhardt kể lại, “Hai mươi năm trước, mọi người đã bỏ cuộc. Tổ chức của chúng tôi bị nợ nần tứ giăng vì không biết quản lý tài chính và không có kinh nghiệm kinh doanh.” Đó cũng chính là thời điểm ông Ueli, đương kim Thư Ký Tài Chính (Financial Secretary) của Swiss Park Inc., quyết định gia nhập Hội và giúp Hội xoay ngược từ chỗ nợ nần đến tình trạng phồn thịnh. “Giữ được Swiss Park đến ngày hôm nay là phần thưởng lớn nhất cho tôi,” ông nói.

Một gia đình nói tiếng Việt đưa nhau đi Hội Chơ

Vốn là chủ nhân của một công ty sản xuất dụng cụ tại Nam California, nên dù không là một chuyên viên tài chánh, ông Ueli lại có khả năng điều hành và tổ chức doanh nghiệp. Ông đề nghị giao Banquet Hall của Hội cho một công ty chuyên về quản lý để họ cho thuê trong các sinh hoạt họp mặt và cưới hỏi. Hội Swiss Park Inc. nhận được một phần huê hồng từ lợi nhuận này. Với số tiền này, cộng với nhiều nổ lực gây quỹ khác, Hội dần dần trả dứt nợ, và mở rộng những chương trình công ích, nhất là giúp đỡ người cao niên.

Hiện nay, thử thách lớn nhất của Hội là việc duy trì văn hóa. Trong ngày Swiss Fair năm nay chẳng hạn, Hội đã không có dịp bán Rivella, một thức uống ưa thích của người Thụy Sĩ, vì FDA không cho phép nhập như những năm trước. Hơn nữa, Hội cũng muốn mời những tài năng trẻ từ Thụy Sĩ đến trình diễn, nhưng vì luật lệ di dân ngày càng gắt gao tại Hoa Kỳ, Hội đã không thể xin hộ chiếu cho những tài năng này được thi thố với cộng đồng hải ngoại. Ông Ueli nói, “Thế hệ chúng tôi ngày mỗi già đi, mà không có cách gì đưa những nhạc công trẻ, vốn được huấn luyện về dân nhạc Thụy Sĩ tại quê nhà, đến đây để giúp giới trẻ Thụy Sĩ tại Mỹ có được món ăn tinh thần này.”

như ngày Tết Nguyên Đán

Tuy ngày quốc khánh thường mang tính lịch sử và chính trị đối với một nước, tôi lại cảm thấy Swiss Fair có vẻ gần với ngày Tết Nguyên Đán của người Việt hải ngoại. Thứ nhất, đây là một ngày lễ đậm nét văn hóa, từ ẩm thực đến giải trí, từ cách tổ chức đến cách trang hoàng, từ việc sử dụng tiếng mẹ đẻ (Thụy Sĩ có bốn vùng ngôn ngữ: Pháp, Đức, Ý, Romansh) cho đến trang phục, từ không khí trung lập – hòa bình cho đến những tổ chức văn hóa hiện diện tại các quầy thông tin. Ngay cả các trò chơi cũng mang âm hưởng một tuổi thơ Thụy Sĩ, như trò chơi crossbow shooting – có lẽ cũng phổ cập như trò đánh trổng đối với trẻ em Việt Nam.

Thứ hai, Hội chợ Thụy Sĩ có nhiều điểm phản ánh đời sống điền dã, vốn là một đặc thù của nếp sống địa phương, làng xã rất phổ cập ở quốc gia này. Tất cả mọi thứ đều được làm bằng tay, từ các sản phẩm thủ công đến áo quần truyền thống, và nhất là những món bánh ngọt rất dễ ghiền. Nó cho người ta cái cảm giác thân mật, gần gũi của một ‘bếp nhà’ và ‘món ngon Mẹ nấu.’ Hơn nữa, nhờ có công viên xanh mát phía trong, nhiều gia đình có chỗ để vui chơi ăn uống với nhau, tạo nên một hình ảnh thân thiết và đầm ấm.

Thứ ba, đây là ngày lễ mà mọi người mặc những bộ quần áo đẹp nhất, khoác lên những nụ cười hân hoan nhất, và có lẽ họ cũng cảm thấy mình “Swiss” nhất trong ngày này. Trẻ con xinh xắn trong những bộ áo cổ truyền có hoa văn từ miền núi Alps, đặc biệt là hoa xuyên tuyết Edelweiss. Các phụ nữ mặc những chiếc váy theo từng địa phương. Đây là điều mà tôi đặc biệt ngưỡng mộ ở dân tộc Thụy Sĩ: họ vẫn theo kịp dòng phát triển khoa học kỹ thuật và thông tin của thế giới, nhưng vẫn giữ cho mình những nét văn hóa cố hữu được truyền từ nhiều đời.

Khu vui chơi cho trẻ em và gia đình

Phải chăng sự trung lập và khả năng duy trì hòa bình đã tạo điều kiện cho dân tộc Thụy Sĩ giữ được nếp sống và bảo tồn văn hóa một cách triệt để như vậy? Đây cũng là quốc gia đứng đầu thế giới với con số người đoạt giải Nobel cao nhất. Nhưng cho dù lý do sâu xa là gì đi nữa, thì việc giữ gìn văn hóa của người Thụy Sĩ vẫn là một nét đẹp và điều cần giữa dòng văn hóa toàn cầu hiện nay. Ông Ueli ‘huy động’ cả tam đại của mình đến làm thiện nguyện tại Swiss Park và Swiss Fair, khiến tôi liên tưởng đến nét sinh hoạt ‘cha truyền con nối’ của người Việt, để văn hóa và thuần phong mỹ tục được trao truyền và tiếp nối từ đời này sang đời khác, nhất là phong tục mừng Xuân hằng năm.

Thứ tư, đây là dịp quy tụ thiêng liêng và vui nhộn nhất của người Thụy Sĩ hải ngoại, và đã được mở rộng ra cho dân chúng địa phương. Hằng năm, có khoảng 2.5 ngàn người đến dự Swiss Fair tại Whittier. Tuy đa số người tham dự có gốc Thụy Sĩ, rất nhiều dân cư trong vùng thuộc những sắc tộc khác cũng đến dự. Đi một vòng Hội chợ, tôi nghe được tiếng Việt, tiếng Tây Ban Nha, tiếng Hoa Phổ Thông, và một số thổ ngữ Phi Châu (và một số thứ tiếng khác mà tôi không biết). Dĩ nhiên tiếng Anh vẫn được sử dụng rộng rãi, nhưng những thiện nguyện viên cũng như tham dự viên gốc Thụy Sĩ vẫn dùng bốn ngôn ngữ mẹ đẻ với nhau (Pháp, Ý, Đức, Romansh).

Ban nhạc cổ truyền trình diễn tại Hội Chợ Quốc Khánh Thụy Sĩ

Tại Hội Xuân Nguyên Đán ở Nam California, nhất là Little Saigon ở Quận Cam, người ta vẫn thấy nhiều người du Xuân trẩy hội không phải là người gốc Việt. Những bàn tiệc văn hóa và hội hè sắc tộc giúp con người đến gần nhau hơn, và trong một xã hội linh động và cởi mở như Nam California, ‘bếp nhà’ Thụy Sĩ vẫn mang cho tôi một thoáng rung động của chái bếp Việt Nam thưở nào, khi tôi ngồi chờ món bánh tét trứ danh của Bà Ngoại đang tỏa hương trên bếp củi của một xứ nghèo miền Tây, đón giao thừa.