Annie Ernaux, Hình Wikimedia Commons

• Nếu tôi không viết về chúng, mọi sự chỉ được trải qua, nhưng không đi xuyên suốt [1]

(Annie Ernaux)

Cách đây năm năm, tôi đã trải qua một đêm lúng túng với một sinh viên, người đã viết thư xin gặp tôi một năm trước.

Thơ dự thi là những bài thơ ngắn - đoản thi - bằng Hoa ngữ dành cho sinh viên đại học, do trường Đại học Jiaotong [Giao thông = Media and Communication] Thượng Hải tổ chức, năm này là lần thứ năm. Danh sách người  thắng giải sẽ được công bố vào tháng 6/2022, tuy nhiên, một số bài thơ gửi đến đã được đưa lên mạng từ tháng 4/2022. Trong số những bài thơ này, ngoài những chủ đề chung chung liên hệ đến giới tính, môi trường, sự nghèo đói, vấn đề tự do ngôn luận, có nhiều tác phẩm đề cập đến cơn đại dịch và các biện pháp phong tỏa nghiêm ngặt của nhà cầm quyền Trung Quốc đang được áp dụng trên toàn quốc như khẩu trang, cách ly, phong tỏa; và cả chiến tranh ở Ukraine. Đặc biệt, vào thời điểm mà không gian tranh luận bị nhà cầm quyền Trung Quốc thu hẹp đến tối đa, một số bài thơ hiếm hoi mang ý thức xã hội rõ nét đã thu hút sự chú ý của người dùng Internet và được ca ngợi vì sự táo bạo của chúng.

Nhật báo “The Washington Post” số ra ngày 24/4/2022 gọi đó là hiện tượng “bất đồng chính kiến” diễn ra ngay trong lòng chế độ chuyên chế, qua một bài viết của Lily Kou, thông tín viên trưởng thường trú tại Bắc Kinh, tựa đề “Student Poetry Contest in China Becomes Unexpected Outlet for Dissent”[1] (Cuộc thi thơ sinh viên ở Trung Quốc trở thành kẽ hở bất ngờ bày tỏ bất đồng chính kiến). Kou dẫn phát biểu của Chris Song, một trợ lý giáo sư chuyên về dịch tiếng Anh và tiếng Trung tại đại học Toronto Scarborough (Canada), cho biết: “Thực đáng ngạc nhiên! Tôi rất ngạc nhiên khi những bài thơ được ra đời trong một môi trường thắt chặt như vậy, nơi mà nhiều bài thơ miêu tả những mặt tối của xã hội, hoặc thách thức hệ tư tưởng chung của chính quyền thường bị kiểm duyệt.” Họ tìm thấy trong thơ một lối thoát mạnh mẽ để biểu tỏ “cảm xúc của mình trong những lúc khó khăn," cũng theo Song. Nhưng chỉ một thời gian ngắn sau khi đưa lên, vào đầu tuần lễ từ 18 - 24/4/2022, chúng biến mất khỏi Weibo (微博=Vi Bác), trang mạng xã hội phổ biến ở Trung Quốc: đại học Jiaotong đã rút xuống tất cả các bài thơ “có vấn đề”, trong đó có những bài như "Tha đích nha” (Răng của bà mẹ), "Phi tất yếu ly hiệu” (Rời trường không phải là điều thiết yếu) và "Sử ký”…và đóng hẳn phần bình luận của hầu hết người dùng. Tuy nhiên, những người sử dụng Internet đã lập tức chụp ảnh màn hình (screenshots) các bài thơ, kể cả hình ảnh của các phiên bản viết tay của chúng và tiếp tục phổ biến trên mạng. Khi được những người dùng Internet thắc mắc về sự biến mất của các bài thơ, nhà

Lại tháng Tư!

Tị nạn này nhắc đến tị nạn kia! Ukraine 2022 chọc sâu vào vết thương 1975 Việt Nam.

Tháng 3, tháng 4/2022, cả nước Ukraine chạy! Từng đoàn rồi từng đoàn rồi từng đoàn đàn bà, người già, trẻ con nối đuôi nhau ngơ ngác, bơ vơ, bất kể ngày đêm, bất kể hiểm nguy, bỏ lại đàng sau tất cả để đi vào một nơi xa lạ. Đi cái đã. Miễn là thoát. Trước mặt thì mênh mông, vô danh, vô định, nhưng vẫn có chút ánh sáng còn hơn là ở lại quê nhà, một quê nhà thân yêu đột nhiên trở thành hiểm địa. Với tình hình không lối thoát hiện nay, những tháng, những năm trước mặt, có lẽ người Ukraine sẽ vẫn tiếp tục ra đi! Họ trốn chiến tranh, mà thực ra cũng là trốn một đất nước có thể bị Putin chiếm đoạt để biến một Ukraine dân chủ thành một chư hầu độc tài.

Tháng 3, tháng 4/1975, cả miền Nam ùn ùn “chạy”. Đi bộ, đi xe, đi thuyền, đi tàu, đi máy bay, đi, đi, đi, đi bất cứ đâu, miễn là thoát khỏi cộng sản. Chỗ nào bộ đội cộng sản tiến vào là chạy. Từ cao nguyên chạy về đồng bằng, từ bắc chạy vào nam, từ các tỉnh chạy về Sài Gòn. Mất Sài Gòn, lại tiếp tục chạy, từ đất liền  ra biển, từ Việt Nam chạy đến các nước khác. Đã gần nửa thế kỷ trôi qua kể từ ngày ấy, người Việt vẫn còn tìm cách chạy khỏi đất nước, dù kiểu chạy bây giờ có khác hơn xưa: du học, bảo lãnh, lấy vợ lấy chồng… 

Tị nạn này là bản sao của tị nạn kia. Chế độ ở quê nhà là “nạn”, nên đành phải “tị”: bỏ quê nhà, ra đi lánh nạn. 

Nhà văn Nhất Linh vừa tái xuất hiện ở Việt Nam vào cuối năm 2021 vừa qua, bằng “Xóm Cầu Mới”, tác phẩm cuối cùng của ông, do nhà xuất bản “Phụ Nữ Việt Nam”, Hà Nội, xuất bản. Theo Nguyễn Tường Thiết, con trai út của Nhất Linh, thì “Hoài bão của Nhất Linh khi khởi viết Xóm Cầu Mới vào năm 1940 là mong muốn thực hiện một bộ trường giang tiểu thuyết đồ sộ dài gần mười ngàn trang mà theo ông mới đủ để diễn tả cuộc đời muôn vẻ, muôn mặt.” Nhưng, cũng theo Nguyễn Tường Thiết, “Thực tế ông chưa viết được một phần mười của “gần vạn trang” như ông mong muốn. Cuốn Xóm Cầu Mới do Phượng Giang xuất bản lần đầu năm 1973 ở Việt Nam và Văn Mới tái bản lần thứ nhất ở Hoa Kỳ năm 2002 cũng chỉ dầy khoảng hơn 600 trang. Tuy đây là truyện dài nhất trong số những truyện dài của Nhất Linh nhưng chưa đủ để có thể gọi nó là một trường thiên tiểu thuyết. Tuy thế tôi vẫn cho rằng Xóm Cầu Mới là tác phẩm vĩ đại nhất của Nhất Linh.”

Nguyễn Tường Thiết cho biết, với sự tái bản Xóm Cầu Mới, thì từ sau năm 1975 cho đến nay, tất cả các tác phẩm của Nhất Linh sáng tác trước năm 1945 đều đã được tái bản ở Việt Nam, kể cả cuốn Nho Phong (xuất bản ở Hà Nội năm 1926). Tác phẩm duy nhất của Nhất Linh vẫn chưa được tái bản là Giòng Sông Thanh Thủy.

Sau khi Xóm Cầu Mới được phát hành, tôi ghi nhận có hai bài điểm sách ngắn trên báo Việt Nam ở trong nước. Bài thứ nhất xuất hiện trên tờ “Văn Nghệ Quân Đội” ngày 17/1/2022. Một trích đoạn:

https://www.youtube.com/watch?v=aTlHVbmgEug

“Nếu bạn nghĩ rằng ca khúc “Happy New Year” là ca khúc đón chào năm mới trứ danh nhất thế giới, thì bạn lầm. Thực tế là, ca khúc này của ABBA chỉ đặc biệt phổ biến ở Việt Nam và một vài xứ khác, theo lời quả quyết của một bài viết trên trang mạng Scienceinfo.net [1]. Trang từ điển quốc tế, Wikipedia, cũng cho rằng   “Happy New Year” “được phổ biến một cách đặc biệt ở Việt Nam.” [2]

Có lẽ đúng như thế! Trong mấy thập niên qua, ca khúc này trông giống như một trong những ca khúc “nền” cho các chương trình ca nhạc đón chào năm mới Dương Lịch và Tết Âm Lịch ở trong nước, và đôi khi cả ở hải ngoại, sánh vai cùng một ca khúc mừng xuân khác, “Ly Rượu Mừng” của Phạm Đình Chương. Nghe mãi đến nỗi âm hưởng của như nó khắc sâu vào tâm hồn nhiều người Việt Nam, kể cả trẻ con. Nhất là mấy chữ “Happy New Year” lập đi lập lại như một tiếng reo vui không dứt.

Có điều, phiên bản lời Việt của bài hát hoàn toàn không dính dáng gì tới nguyên bản tiếng Anh. 

Xin chúc cho mọi nhà, cùng người thân hân hoan đón xuân. năm cũ đi năm mới sang. đón thêm bao tin vui nơi nơi. chào xuân mới trong gió xuân an lành. rộn ràng bao câu ca thắm tươi. ai cũng vui, bên gia đình. chúc năm nay an khang mọi nhà.(…)  Xin chúc cho ông bà và mẹ cha được luôn sống lâu. vui đón xuân. bên cháu con, bé thơ đang mong bao lì xì. ngày đầu năm ai cũng vui xum vầy. cầu tình duyên mình đi lễ chùa, trong nắng xuân, chim én bay, khắp nơi nơi hoa xinh tuyệt vời. gió xuân chan hòa... tiếng reo ca.

Rất rộn ràng, rất Tết! Nhưng lời ca này hoàn toàn được “sáng tác” lại, chỉ dùng để ghép vào với nhạc mà hát, không chuyên chở bất cứ một ý nghĩa nào của nội dung nguyên thủy bài hát. Bất cứ ai hiểu đôi chút tiếng Anh, nghe hát lời Việt này không khỏi thấy nó kỳ kỳ. Có lẽ vì thế, nên có người đã tải lên Youtube một “video clip” gốc bài hát, có kèm theo lời dịch nguyên văn ra tiếng Việt, để ta vừa nghe vừa theo dõi nội dung [3]. Một cách làm đáng tán thưởng.