Nguyễn Đắc Kiên

(Trích từ cuốn Mảnh Trời Xanh Trên Thung Lũng)



10*   Tin ở con người

Mẹ Đan Tâm đang ở với các em của Đan Tâm bị bệnh nặng. Đan Tâm đi thăm và đánh điện cho người anh, Phạm Ngọc Lân, đang ở nước ngoài  về thăm. Anh Lân lập tức đi làm thủ tục mua vé máy bay và điện hẹn ngày về. Đan Tâm thu xếp đi Sài gòn để đón anh. Đây là một biến cố trong cuộc sống tình cảm của Đan Tâm vì giữa Đan Tâm và anh Lân có sự gắn bó đặc biệt hơn đối với các anh em khác trong gia đình.


Đan Tâm có rất nhiều anh chị em. Lân là anh đầu, Đan Tâm thứ nhì và sau đó là một lô lốc em út. Anh Lân thông minh, học giỏi, từ nhỏ đã được học trường Tây, lớn lên về Sài Gòn học đại học Dược khoa. Anh làm việc gì cũng say mê và đạt đến trình độ cao. Anh chơi bóng bàn, bóng chuyền thuộc loại xuất sắc và đặc biệt say  mê âm nhạc. Anh đã từng đi trình diễn guitar cổ điển ở nhiều nơi và chơi được nhiều loại nhạc cụ dân tộc. Tốt nghiệp Dược khoa, anh bị động viên đi làm dược sĩ quân y. Sau đó giảng dạy tại Đại học Dược khoa. Sau 75 anh bị đi cải tạo một thời gian rồi được về dạy lại ở Đại học Y dược Sài gòn. Vài năm sau, bằng con đường chính thức, anh xuất ngoại đi Pháp cùng vợ con, cho đến nay đã hơn 10 năm.

Đan Tâm thân với anh Lân vì hai anh em gần tuổi nhau và là con lớn trong gia đình nên thường gần gũi chuyện trò. Thửơ nhỏ Đan Tâm rất khổ vì là chị gái đầu phải lo chăm sóc cho một lũ em út lóc nhóc sinh năm một. Thương em khổ nên khi anh Lân về Sài gòn học đại học đã xin bố mẹ cho Đan Tâm cùng đi, đưa Đan Tâm vào học và ở nội trú một trường của các bà xơ. Anh Lân vừa đi học vừa đi làm để nuôi em, hàng tuần vào ký túc xá đón em ra đi chơi nên tình cảm hai anh em rất thân thiết. Trong quyết định Đan Tâm bỏ lại Sài gòn tất cả để đi cùng tôi có phần do anh Lân  lấy vợ nên Đan Tâm càng cảm thấy cô đơn vì trong gia đình chỉ có hai anh em hiểu nhau.

Tôi biết anh Lân từ hồi mới quen Đan Tâm nhưng không có tình cảm hay quan hệ  đặc biệt gì đối với anh vì chúng tôi khác nhau quá nhiều, lại ít gặp gỡ vì ở hai nơi khác nhau. Hình như hồi đó anh không quan tâm gì đến chính trị. Lúc anh cùng gia đình xuất ngoại, tôi đang là một cán bộ đảng viên   Cộng sản nên tôi có ý nghĩ  không tốt về anh. Tôi cho rằng đáng ra anh nên ở lại xây dựng đất nước Tôi không hiểu được hoàn cảnh sống, làm việc và suy nghĩ của anh lúc đó. Như đối với nhiều người khác đã ra đi, tôi cho họ không phải là những người yêu nước và đã không chịu đựng được gian khổ. Tôi không hiểu hết họ đã bị đày đọa như thế nào và họ không thấy được tương lai của bản thân và gia đình trong một chế độ mà họ đã là kẻ chiến bại và mọi chuyện  đều căn cứ trên lý lịch.

Ngày anh Lân đi tôi không muốn Đan Tâm đưa tiễn và khuyên Đan Tâm sau đó không nên quan hệ thư từ gì với anh. Đan Tâm  rất buồn về việc này. Trong hơn 10 năm, dù anh Lân vẫn có liên lạc với bố mẹ nhưng trong hoàn cảnh đặc biệt của chúng tôi, Đan Tâm không trực tiếp liên lạc tuy vẫn biết tin tức về anh .

Mấy năm gần đây, do một dịp tình cờ, Đan Tâm bắt đầu thư từ với anh và tôi không ngăn cản nữa. Tuy nhiên việc liên lạc chỉ thuần túy tình cảm anh em và chúng tôi vẫn không hiểu rõ anh đã làm gì trong thời gian sống ở nước ngoài. Mới đây trong hoạt động giao lưu bài viết và các tài liệu, thông tin giữa những người bất đồng chính kiến trong nước, tôi nhận được vài tờ báo Việt ngữ ở nước ngoài, trong đó có tờ Thông Luận do anh Lân làm chủ nhiệm. Điều làm chúng tôi ngạc nhiên là anh Lân  viết nhiều bài  khá sắc sảo dù trước đây anh không hề viết văn viết báo. Quan điểm của anh và nhóm bạn bè làm tờ báo là chống cộng nhưng không cực đoan và chủ trương hòa giải hòa hợp dân tộc, muốn góp phần xây dựng đất nước trong một thể chế dân chủ. Tôi bắt đầu có nhìn nhận đánh gía về anh khác hơn trước.

Thời gian này, do nhiều nguồn, nhóm chúng tôi ở Đà Lạt cũng đọc nhiều báo chí Việt ngữ của Việt kiều ở các nước. Chúng tôi dần dần có hiểu biết về sinh hoạt chính trị và quan điểm tư tưởng của người Việt ở hải ngoại mà trước đây chúng tôi không biết và cũng không hề quan tâm. Chúng tôi hiểu thêm những khổ đau và oán hận mà họ đã sống trải khi chịu sự đày đọa của   người chiến bại, lúc vượt biển muôn trùng hiểm nguy khổ nhục và những ngày tháng đầu chông chênh sống ở xứ lạ quê người. Chúng tôi hiểu dù sao đi nữa, lòng họ vẫn hướng vọng về tổ quốc. Tuy nhiên sinh hoạt chính trị và quan điểm của họ rất phức tạp. Họ có nhiều tổ chức và xu hướng khác nhau, đối lập nhau, từ chống cộng cực đoan cho đến hòa giải hòa hợp, dân chủ đa nguyên và cả cộng tác với chính quyền trong nước . Lực lượng của họ bị phân tán, chia rẽ nhưng điều quan trọng  là họ được tự do làm báo chí, hoạt động chính trị và công khai bày tỏ lập trường quan điểm của mình. Chúng tôi có thể tán thành  hay không tán thành quan điểm của họ nhưng tôi nghĩ nếu có được sự đối thoại giữa họ với chúng tôi và cả những người cầm quyền hiện nay có thể làm sáng tỏ nhiều vấn đề, vơi bớt đi lòng thù hận, định kiến và có thể cùng nhau góp sức xây dựng đất nước. Tuy nhiên hiện nay, đối với nhà cầm quyền, tất cả báo chí hải ngoại đều là tài liệu phản động, các tổ chức chính trị Việt kiều đều có mưu đồ lật đổ chế độ. Ngay cả các bài viết của chúng tôi cũng bị coi là nằm trong âm mưu diễn biến hòa bình của các thế lực thù địch.

Đan Tâm về đón anh tại sân bay Tân Sơn Nhất. Lần đầu gặp lại sau hơn 10 năm xa cách, hai anh em đều khóc. Anh Lân kể khi máy bay mới vào không phận Việt Nam, nhìn xuống mảnh đất quê hương, tự dưng anh trào nước mắt. Tôi không ngờ anh cũng đa cảm như thế.

Sau khi hai anh em thăm mẹ xong và bệnh mẹ cũng đã thuyên giảm, Đan Tâm đưa anh Lân lên Đà Lạt thăm tôi. Tôi thấy anh vẫn giản dị như xưa và phong cách không có vẻ gì là Việt kiều như một số người khác. Anh ở lại nhà tôi hai ngày và chúng tôi đã nói chuyện nhiều. Ở bên đó anh cũng đã nghe về vụ tôi bị kỷ luật cách chức, khai trừ đảng nhưng không rõ lắm. Anh muốn đọc các tác phẩm, bài viết của tôi. Tôi đưa  và anh chỉ kịp xem lướt qua vì thời gian ở đây quá ít.

Anh cũng muốn gặp các bạn bè đồng quan điểm của tôi ở Đà Lạt. Chúng tôi tổ chức một bữa ăn thân mật ở nhà tôi để mọi người gặp gỡ nói chuyện. Anh Lân trình bày rõ hơn về các tổ chức và hoạt động của người Việt ở hải ngoại và lập trường của nhóm bạn anh đang làm tờ báo. Về chuyện xung đột giữa các phe nhóm, tổ chức ở nước ngoài anh nói mấy năm trước rất gay gắt, ngay chính bản thân anh và một số người trong nhóm cũng bị nhóm khác hành hung bằng vũ lực vì bị cho là thân cộng. Tuy nhiên theo anh hiện nay các tổ chức đã bớt phân biệt kình chống nhau và xu hướng chung là đoàn kết, hòa giải với nhau trước khi đặt vấn đề đấu tranh cho dân chủ và hòa giải hòa hợp với các lực lượng   và chính quyền trong nước. Đó là một hiện tượng đáng mừng.

Anh Lân cũng chăm chú lắng nghe chúng tôi nói về tình hình trong nước. Có nhiều việc anh cho  khác hẳn với nhận định của người ở ngoài vì họ thiếu thông tin nên nhận định không chính xác. Mọi người đều cởi mở trong buổi nói chuyện dù đây là buổi đầu gặp mặt. Chẳng ai có thành kiến gì và đều là những người tự do tư tưởng. Hơn nữa buổi nói chuyện chỉ có tính cách trao đổi thông tin.

Anh Lân nói tuy anh là chủ nhiệm của tờ báo nhưng anh không phải là người chủ chốt của nhóm vì thực ra anh không phải là người hoạt động chính trị chuyên nghiệp mà chỉ là người có điều kiện tương đối thuận lợi trong việc thực hiện  tờ báo. Chức vụ chủ nhiệm cũng sẽ được thay đổi luân phiên trong nhóm. Ra nước ngoài anh không hành nghề y khoa nữa mà chuyển sang  học và làm vi tính cho một công ty thương mại. Nhóm của anh gồm hầu hết là trí thức đồng quan điểm đã tập hợp nhau lại để làm một cái gì cho đất nước và việc đầu tiên họ chọn làm là thực hiện tờ báo, trước hết để thông tin và thống nhất nhận thức trong cộng đồng người Việt ở hải ngoại. Họ làm việc hoàn toàn tự nguyện, không những không có lợi ích kinh tế mà còn phải đóng góp tiền bạc để duy trì tờ báo. Người chủ chốt của nhóm là Nguyễn Gia Kiểng, một lý thuyết gia và là một cây bút chính luận sắc sảo.

Anh về đây mới biết chuyện tiểu luận "Dắt tay nhau..." của Hà Sĩ Phu được lưu hành và phê phán nặng nề từ mấy năm qua. Anh cũng đề nghị mang đi tác phẩm tiểu thuyết mới hoàn tất của tôi và một số bài viết khác để nếu thuận lợi anh sẽ giúp công bố ở hải ngoại.

Trước khi trở lại Pháp, anh Lân về Sài Gòn một thời gian ngắn để thăm một số bạn bè và nơi chốn cũ của mình ngày trước. Đan Tâm bận dạy học nên tôi cùng đi với anh. Chúng tôi ở nhà  của một người bạn của tôi vì anh Lân không muốn ở khách sạn vừa tốn kém vừa có vẻ xa lạ. Chúng tôi mượn hai chiếc xe đạp và đi khắp Sài gòn. Anh Lân tìm thăm lại nhà cũ ở xa lộ, quang cảnh đổi khác nhiều nhưng một vài người hàng xóm ngày trước vẫn còn nhớ anh. Trường Đại học Y khoa còn thay đổi nhiều hơn, anh hỏi mãi mới gặp được một vài đồng nghiệp cùng thời ngày xưa. Ký túc xá anh ở thời sinh viên do một nhà dòng của các cha tổ chức đã trở thành tòa soạn của một tờ báo. Chúng tôi cũng đi ăn những món ăn bình dân mang hương vị quê hương. Sau thời gian mở cửa mấy năm, quán xá loại này mở ra rất nhiều, đủ mọi loại đặc sản của các miền trên đất nước. Thăm thú thành phố, anh Lân thừa nhận thành phố đã thay đổi và tiến bộ nhiều so với thời kỳ anh ra đi tuy nhiên còn nhiều mặt vẫn còn trì trệ như các vấn đề an sinh xã hội và đặc biệt là quyền tự do dân chủ của người dân. Anh ghi nhận tất cả một cách trung thực và dự định sẽ viết một bút ký về chuyến trở về quê hương này.

Anh cũng đi thăm giáo sư  Nguyễn Ngọc Lan là  người mấy năm nay rất nổi tiếng ở hải ngoại về chuyện ông bị quản thúc và mấy tập nhật ký của ông được xuất bản. Anh Lân cũng đã từng viết bài giới thiệu cuốn sách của ông. Hai người nói chuyện với nhau rất tương đắc. Vì chuyến anh về nước này bất ngờ, anh chỉ xin nghỉ được hai tuần, không có nhiều thời gian đi thăm viếng gặp gỡ nhiều người, anh rất tiếc nhưng đành phải ra đi. Anh hi vọng lại có nhiều dịp khác trở về vì thấy tình hình chung hiện nay có vẻ thuận lợi.

Anh Lân đi rồi. Đan Tâm và tôi lại nói chuyện nhiều về anh. Đan Tâm nhắc lại kỷ niệm cũ và vui mừng thấy anh vẫn như xưa và tình cảm anh em lại càng thêm thân thiết sau thời gian dài xa cách. Từ khi biết anh Lân có tham gia hoạt động chính trị, báo chí ở hải ngoại, đọc một số bài viết của anh và qua trực tiếp chuyện trò, tôi thấy anh có quan điểm chính trị rõ ràng và rất muốn góp phần xây dựng đất nước.

Tôi nghĩ trước tiên phải tin ở điều thiện của con người, kế đến là đối thoại, cảm thông, hòa giải. Nếu có mâu thuẫn, cần thiết phải đấu tranh nhưng đấu tranh bằng những phương tiện hòa bình, tuyệt đối không gây thêm thù hận và đổ máu. Oán thù và máu xương đã quá đủ cho một dân tộc Việt Nam trong nửa thế kỷ tương tranh khốc liệt và đến nay dân tộc  vẫn còn chịu hậu quả trong từng ngày.


12* Đà Lạt  100 năm , tản mạn về cái đẹp và nỗi đau

Thời gian gần đây, dân Đà Lạt xôn xao vì mấy chuyện mới xảy ra.

Đầu tiên  là chuyện mà nhóm bạn của tôi gọi là chuyện "con chim Lâm Cẩu". Lâm Cẩu là tên một đại gia người Hoa ở Sài Gòn mới nổi lên. Ông ta có lối làm ăn ma mãnh đã thu hút được số tiền gởi tiết kiệm khá lớn của nhiều người nhờ cho lãi suất cao. Sau một thời gian thấy ở Sài Gòn khó phát triển, ông ta mò lên Đà Lạt. Ông đã tiếp cận những người lãnh đạo ở đây một cách khá nhanh chóng và dễ dàng bởi nhiều mánh lới có lợi cho cả đôi nên. Ông muốn được ưu tiên mua một số nhà đất ở xứ du lịch này để kinh doanh, bù lại ngoài quà cáp cho những người có trách nhiệm, ông tự nguyện bỏ tiền túi ra làm lại một đoạn vỉa hè quanh hồ Xuân Hương và xây dựng một tượng đài ở bùng binh trước chợ Hòa Bình để kỷ niệm.

Từ xưa, giữa bùng binh này đơn giản chỉ là một hồ nước hình tròn có vòi phun. Tuy vậy nó rất hài hòa với cảnh quan chung quanh bởi vì nó tiếp liền với mặt hồ và ở cuối dốc của con đường chạy lên khu Hòa Bình là khu thương mại trên cao. Vị trí này không thể xây một cái gì cao được.

Thế nhưng đại gia Lâm Cẩu  nghĩ khác. Ông muốn để lại một dấu ấn văn hóa trên mảnh đất thơ mộng này để người ta còn nhớ mãi đến ông. Ông thuê một nhà điêu khắc thiết kế mẫu tượng đài. Chỉ trong một tuần lễ trước Tết, người ta đã đập phá hồ nước cũ và cấp tốc xây lên một cái gọi là tượng đài nghệ thuật mới. Dân Đà Lạt và du khách ngỡ ngàng trước công trình chào mừng Tết Nguyên đán này. Đó là một cái gì hình như  bắt chước tháp Eiffel, thấp lè tè với chân như chân lư hương, trên đỉnh có một quả địa cầu với con chim bồ câu tung cánh nhưng nặng nề bay lên không muốn nổi.

Có lẽ ý tưởng sáng tạo của nhà điêu khắc không phải tồi. Đà Lạt được xưng tụng là Petit Paris. Bồ câu và địa cầu tượng trưng cho khát vọng hòa bình. Nhưng vấn đề là cách thể hiện. Tôi cũng như nhiều người dân bình thường, không có trình độ thẩm mỹ cao và hiểu biết nhiều về điêu khắc và kiến trúc nhưng với cảm nhận đơn giản nhất cũng thấy rằng công trình này không có chi là thẩm mỹ. Người ta ồn ào lên bàn tán. Mai Thái Lĩnh cho rằng một công trình như thế này đáng ra phải có trong kế hoạch của Hội Đồng Nhân Dân Thành phố và mẫu tượng đài phải được tổ chức thi và đưa ra cho công chúng tham khảo góp ý kiến trước khi quyết định. Làm tượng đài nghệ thuật tiêu biểu cho một thành phố nhất là thành phố du lịch nổi tiếng như Đà Lạt không phải là chuyện đùa. Có người tức giận còn bảo cần phải đập ngay vì nếu để lâu sẽ xấu mặt cho Đà Lạt và sau này khó đập.

Đang lúc dư luận bàn tán thì đại gia Lâm Cẩu vỡ nợ ở Sài Gòn. Ông ta bị phá sản, nợ của dân một số tiền lớn nên bị bắt giữ để điều tra chờ ngày ra tòa. Trong một phiên tòa khi bị thẩm vấn, ông ta tuyên bố một câu xanh rờn "Bà con yên chí, còn một cái quần đùi tôi cũng trả cho bà con". Thật ngán ngẫm. Dân Sài Gòn không ai muốn lấy quần đùi của ông làm gì nhưng dân Đà Lạt vẫn còn được hưởng "Con chim Lâm Cẩu" treo lủng lẳng trước bùng binh.

Chuyện "Con chim Lâm Cẩu" vừa lắng xuống, lại nổi lên chuyện bán đồi Cù. Ai cũng biết đồi Cù và hồ Xuân Hương nằm ngay giữa trung tâm của thành phố đã làm nên một nửa vẻ đẹp của  Đà Lạt. Đó là ba dãy đồi thoai thoải tiếp nối song song với hồ. Trên đồi, thông còn lại thành từng cụm xanh mát xen kẽ với những vùng không cây thoáng đãng. Mặt đồi phủ một lớp cỏ tự nhiên mượt mà, chỗ màu xanh, nơi tim tím. Không có gì tuyệt vời bằng một ngày nắng ấm đi dạo trên đồi rồi ngả mình trên thảm cỏ, nheo mắt nhìn nắng lấp lánh sau tàn cây và nghe gío thổi vi vu trong không gian lồng lộng. Về mùa khô, Đà Lạt cũng khá nắng, nhưng dưới bầu trời xanh biếc và tàn lá nhỏ reo vui này, tất cả đều dịu lại, cho ta một sự bình an và thư giãn tuyệt vời.

Gọi là đồi Cù vì đây là sân chơi cù được xây dựng từ thời Pháp thuộc nhưng không biết từ bao lâu, cách đây gần 30 năm lần đầu tôi đến Đà Lạt, không thấy người ta chơi cù nữa. Đồi Cù mặc nhiên trở thành một công viên gần như tự nhiên giữa lòng thành phố. Dân Đà Lạt và du khách đã từng đến đây có lẽ hiếm ai không lên đồi Cù chơi một lần. Bởi vì nó gần và quyến rũ quá. Từ chợ Hòa Bình, chỉ ba bước là đã đặt chân lên đồi, hưởng một không khí trong lành và dịu mát hoàn toàn khác. Ba ngọn đồi quá rộng nên dù có lúc đông người cũng không ai quấy nhiễu ai. Bạn có thể ngồi dựa gốc cây đọc sách trong khi một nhóm du khách đi bộ hay vài người khác  ngồi trên lưng ngựa lửng thửng dạo qua. Ngay cả mấy đàn bò thỉnh thoảng đi ngang tìm cỏ cũng không quấy nhiễu bạn lắm.

Đây là một tặng phẩm vô gía trời ban cho, nơi  mà bác sĩ Yersin, người phát hiện ra Đà Lạt đã sửng sốt khi vượt qua ngọn núi cao, nhìn thấy mấy dẫy đồi xanh biếc rập rờn như sóng biển, ông đã chạy ào xuống như một cậu bé học sinh. Đối với tôi và chắc cũng như nhiều người khác, đồi Cù là nơi có biết bao kỷ niệm. Đã ở đây, đã  tới đây, làm sao ta lại bỏ lỡ cơ hội cầm tay người yêu dạo trên bãi cỏ non mênh mông để nói những lời tình tự. Dù không nói, thì cây cỏ, gió nắng, nhạc thông cũng đã nói hộ ta rồi. Và những đứa bé chạy tung tăng ngã nhoài trên thảm cỏ êm không chút e ngại trước đôi mắt hạnh phúc và bình an của bố mẹ, lớn lên chắc không thể nào quên được nơi chốn này.

Tôi gọi đồi Cù là một mảnh thiên đường tự do. Nhưng nay mảnh thiên đường đó đã bị đem bán cho nước ngoài. Tôi và người dân chỉ  đơn giản nói đồi Cù bị đem bán chứ không cần biết nói theo ngôn ngữ kinh tế  chính danh của nhà nước là liên doanh khai thác hay cho thuê dài hạn gì gì đó. Bởi sau khi bị đem bán, đồi Cù  đã bị máy đến san ủi tanh bành lở lói và sau đó được rào lại để trồng cỏ mới. Việc rào đồi Cù đã gây nên một cú sốc trong dư luận bởi nơi chốn thơ mộng  tự do cho mọi người đã trở thành vùng cấm. Dư luận của người dân và báo chí nhiều nơi khác lên tiếng phê phán kịch liệt việc này vì đây là một sự xâm phạm quá trắng trợn gây nên thương tổn nặng nề trong lòng người. Nhà nước ra sức  tuyên truyền đồi Cù sẽ được xây dựng lại đẹp hơn, văn minh hơn, là một niềm tự hào của thành phố vì sẽ trở thành một trong những sân golf hiện đại đạt tiêu chuẩn quốc tế đẹp nhất Đông Nam Á. Dĩ nhiên với hàng triệu đô la của công ty nước ngoài, người ta có thể xây dựng sân golf này "đàng hoàng hơn, to đẹp hơn" nhưng tiếc thay đó không còn là đồi Cù cũ, là công viên thơ mộng, là mảnh thiên đường tự do cho mọi người. Sắp tới, sau khi hoàn thành, những người như tôi và đại đa số nhân dân Đà Lạt, nhân dân Việt Nam trong vòng mấy mươi năm nữa chắc sẽ không được đặt chân đến sân golf này vì làm sao chúng tôi có được mấy chục ngàn đôla để gia nhập làm hội viên câu lạc bộ golf tầm cỡ quốc tế này.

Tôi và nhiều người  khác không phản đối việc xây dựng sân golf dù suốt đời chúng tôi không hề nghĩ đến trò chơi trưởng gỉa này. Nhưng Đà Lạt thiếu gì đất, đồi ở ngoại ô để xây dựng sân golf khi người ta bỏ ra hàng triệu đô la, việc gì phải bán "mảnh đất hương hỏa " quý gía do cha ông để lại, như nhiều người đã nói. Khách chơi golf đều là những kẻ giàu có đi xe hơi và máy bay thì việc đi xa vài cây số để chơi có thành vấn đề gì. Thời gian này, dân Đà Lạt càng căm phẫn khi người ta ủi đất làm lấp một phần hồ Xuân Hương, đường sá quanh hồ dơ bẩn, phần lớn các đường khác trong thành phố đều đầy ổ gà ổ voi. Không biết tiền thu được do việc bán đồi Cù chính quyền đã dùng vào việc gì mà người dân không thấy mình được hưởng chút nào như vẫn nghe ra rả tuyên truyền. Ấy thế mà một gã phóng viên bồi bút nào đó khi làm một thiên phóng sự trên truyền hình ca ngợi sân golf dám viết chẳng bao lâu trẻ con Việt Nam sẽ chơi golf như chơi bi, chơi đáo. Tôi đã  không nhịn  được chửi thề khi nghe lời tuyên truyền sống sượng ngu dốt hết cỡ này.

Dù sao thời kỳ đổi mới mở cửa cũng mang lại một cái gì mới mẻ. Trong dịp kỷ niệm 100  năm thành phố Đà Lạt, người ta tổ chức nhiều hoạt động hội hè rầm rộ. "Ông Tây thực dân" Yersin, người  đã có công phát hiện ra Đà Lạt, làm nó trở thành một thành phố du lịch nghỉ dưỡng, được dè dặt ca ngợi. Con đường mang tên ông ngày xưa đã bị bỏ nay được khôi phục. Trong bầu không khí đó, tôi hoàn chỉnh và bổ sung bài bút ký tựa đề "Đà Lạt 100 năm, tản mạn về cái đẹp và nỗi đau" mà tôi đã thai ngén rất lâu. Trong phần kết, tôi đưa ra hình ảnh những viền xi măng chung quanh các cây dọc hồ Xuân Hương đã nứt vỡ để nói rằng đó là quy luật tất yếu và đất nước cần những người lãnh đạo ngang tầm với nhân dân và thời đại. Tôi cũng nói rằng đất nước và nhân dân cần thêm một cuộc cách mạng, nhiều cuộc cách mạng nữa chứ không phải " đấu tranh này là trận cuối cùng" như lời bài Quốc tế ca.


14*    " Dắt tay  nhau đi..."

 Bài tiểu luận "Dắt tay nhau đi..." của Hà Sĩ Phu lần đầu tiên được công bố ở một tờ báo nước ngoài sau 5 năm xuất hiện và bị phê phán kịch liệt ở trong nước dù thời gian đất nước mở cửa cũng đã khá lâu.

Mở cửa là một cách tự cứu vì trong nhà bưng bít đã quá ngột ngạt làm chính người chủ trương đóng cửa cũng muốn tắt thở nhưng mở toang ra gió mạnh ập vào, ánh sáng chói chang làm người ta hoảng sợ, lại còn ngại "gió độc" nên vội vàng khép lại, chỉ mở he hé . Đó là tâm trạng và cách làm của những người đang cầm quyền.
Đối với văn nghệ sĩ, trí thức khi bắt đầu chủ trương đổi mới, lãnh tụ hô hào "cởi trói", một cách nói rất hình tượng và cũng hết sức dũng cảm vì như thế mặc nhiên thừa nhận văn nghệ sĩ trước đây  bị trói. Ngay văn nghệ sĩ  cũng có người  thú nhận là khi mới được cởi trói, lóng ngóng không biết làm gì vì như gà công nghiệp quen ở mãi trong chuồng, bây giờ được ra cũng không biết đi đâu. Những câu nói hình tượng trên đây quả đã thể hiện được nỗi đau, nỗi nhục của một tầng lớp được mệnh danh là tinh hoa của dân tộc sống trong một chế độ tự cho là dân chủ gấp triệu lần chế độ tư bản. Ấy thế mà "cởi trói" chưa được bao lâu, các con gà quen dần với tự do, không những không muốn ở trong chuồng mà còn muốn phá rào ra cả bên ngoài. Người ra lệnh cởi trói lại ra lệnh trói lại. Thật đáng buồn cho những người lãnh đạo và tội nghiệp cho văn nghệ sĩ trí thức.

Tuy nhiên, không phải mọi văn nghệ sĩ, trí thức đều là gà công nghiệp. Một số người không bị điều kiện hóa dù cũng ở trong chuồng và đối với họ tự do tư tưởng quý như mạng sống. Mấy người bạn của tôi ở đây như Hà Sĩ Phu, Bùi Minh Quốc, Mai Thái Lĩnh là vài người trong số những người đó. Tôi may mắn được kết bạn với họ. Và  tuy ở một xứ sương mù lạnh lẽo, mỗi lần gặp nhau nói chuyện, chúng tôi đều cảm thấy ấm áp vì ngọn lửa hừng hực trong mỗi người và trong câu chuyện luôn nồng nàn khát vọng tự do.

Hà Sĩ Phu lớn hơn tôi 5 tuổi nhưng trông anh già hơn tôi nhiều mặc dù tôi có vẻ ốm yếu. Tôi cao gầy trong khi anh thấp lùn, người đầy đặn. Anh để râu dài lơ thơ kiểu ông lão Việt Nam, tóc và râu ria đều điểm bạc. Bàn tay anh nhỏ nhắn mềm mại đặc trưng của thư sinh hay dân phòng thí nghiệm. Tay anh thường hơi run có lẽ là một triệu chứng bệnh nhưng anh viết chữ Hán rất bay bướm. Hà Sĩ Phu nói năng nhỏ nhẹ, cử chỉ  từ tốn hoàn toàn trái ngược với phong cách quyết liệt và triệt để trong các bài viết của anh.

Khi lần đầu cầm tờ báo nước ngoài đăng bài " Dắt tay nhau đi..." anh rất cảm động, tay run run lật tới lật lui mấy trang viết và lẩm bẩm : "Chỉ có những người thật tâm huyết mới làm được việc này". Anh cũng rất phấn khởi khi biết bài viết của anh có tiếng vang rất lớn ở hải ngoại. Nhiều báo đã đăng lại bài viết đó và thư của các độc gỉa từ nhiều nước gởi về cho các tòa soạn để bày tỏ sự tán thành và ngưỡng mộ đối với tác gỉa ngày càng nhiều. Độc gỉa cũng đã trực tiếp gởi thư cho anh vì dưới bài viết anh có ghi rõ tên thật và địa chỉ.

Bài viết ngắn ngủi của Hà Sĩ Phu đã gây tiếng vang và dư luận mạnh mẽ trong và ngoài nước vì anh đã phân tích một cách khoa học, rạch ròi thực tiễn lịch sử của một đất nước và cả hệ thống xã hội chủ nghĩa chiếm phân nửa thế giới, điều nhiều người đã nhận ra nhưng chưa ai nói một cách rõ ràng và triệt để như anh, hơn nữa anh nói với tư cách công dân của một đất nước đã trải nghiệm đau thương thời kỳ lịch sử đó. Sự lên tiếng của anh chắc chắn sẽ bắt anh phải trả gía đắt vì nó chống lại hệ tư tưởng chính thống  và có thể làm chao đảo vai trò thống trị của những người cầm quyền hiện nay.

Anh đặt vấn đề rất đơn giản khi trước tiên nêu ra nghịch lý về những gía trị mà chế độ xã hội chủ nghĩa muốn xây dựng và đã thu được kết quả ngược lại như dân chủ và phản dân chủ, sự thật và dối trá, duy vật và duy ý chí, giải phóng con người và xâm phạm nhân quyền, tính tập thể và sùng bái cá nhân, vai trò của trí thức và sự thui chột tiềm năng sáng tạo, so sánh năng suất lao động giữa các nước xã hội chủ nghĩa và các nước tư bản...
Anh cho rằng nguồn gốc của mọi nghịch lý trên đây bắt nguồn trước hết từ quan điểm đấu tranh giai cấp. "Sự phân chia con người thành giai cấp tuy có những ý nghĩa nhất định nhưng không phải là sự phân chia duy nhất có ý nghĩa, không hoàn toàn đầy đủ, không bao hàm được hết xã hội." "Cái lỏi bên trong của dòng tiến hóa là dòng phát triển của trí thức nhân loại, còn sự đấu tranh giữa tập đoàn người này với tập đoàn người khác, tức sự đấu tranh giai cấp, chỉ là cái vỏ, là những hiện tượng xã hội kèm theo mà thôi".

Hà Sĩ Phu khẳng định "mỗi cuộc biến đổi được gọi  là cách mạng xã hội bao giờ cũng là sự cạnh tranh  của hai thế lực lãnh đạo xã hội, tiêu biểu cho hai bậc thang về trình độ tổ  chức xã hội, ứng với hai trình độ khác nhau của khoa học, của tri thức con người thời ấy". Anh chỉ ra rằng những người sáng lập ra chủ nghĩa xã hội đề cao trí thức nhưng trong thực tế lịch sử các đảng Cộng sản lại không thực hiện và không thuận chiều với trí thức.

Thực tế đó đã đưa đến những kết quả rõ ràng không thể chối cãi. "Tính kém hiệu quả của tổ chức xã hội đã gây nên cái điều rất "vô lý" [thực ra chẳng có gì là vô lý cả] là muốn xây dựng một hệ thống phát triển  nhất trong lịch sử loài người thì lại thu được một hệ thống không phát triển, thậm chí chống lại sự phát triển". "Có ham muốn, có quyết tâm mà thiếu tri thức thì ắt là sa vào vòng duy ý chí. Người chỉ huy sẽ trở thành kẻ độc tài dù tự giác hay không tự giác. Vì thế mà xuất hiện cái điều tưởng như rất vô lý là muốn xây dựng một hệ thống đầy đủ tính con người nhất  thì lại thu được một hệ thống mâu thuẫn với quyền con người", "muốn xây dựng một hệ thống đặc trưng bởi tính tập thể, tính thế giới đại đồng, tính toàn nhân loại, lại thu được một hệ thống rất dễ nảy sinh chủ nghĩa cá nhân cực đoan, mâu thuẫn với tính Nhân loại".

Hà Sĩ Phu đã vẽ hẳn một sơ đồ phân tích về quan hệ nhân quả giữa các hiện tượng tiêu cực xã hội và chỉ ra điều mấu chốt là dùng phương tiện không thích đáng thì không tới được mục đích. "Khi cái phương tiện đã thành cái mục đích thì lẽ dĩ nhiên cái mục đích [ở đây là dân tộc] đổi chỗ để trở thành cái phương tiện [!]"
Cuối cùng Hà Sĩ Phu dẫn lời của Alexandr  Bovin, nhà phân tích chính trị của tờ IZVESTRA [Liên Xô] sau khi nói rõ quan điểm "kiên quyết chối bỏ loại xã hội chủ nghĩa quan liêu, thiếu thốn triền miên, xuống cấp những gía trị đạo đức, thay tự do bằng sự trấn áp dốt nát..." đã nêu ý kiến về cách sửa chữa là "Tất cả các đoạn trên con dấu toán học cần phải đổi ngược lại !" Từ ý đó anh kết thúc bài viết của mình:
"Và nếu như trên trang giấy đã đổi ngược các dấu toán học thì trên đường đi lý nào không phải quay ngược các tấm biển chỉ đường.

Nhân loại như lịch sử đã từng chứng minh, rốt cuộc vẫn dắt tay nhau, đi cùng trên một con đường, con đường tiến hóa, thênh thang, dưới những tấm biển chỉ đường của Trí Tuệ"

Trong vòng ba năm kể từ khi bài "Dắt tay nhau đi..." xuất hiện, mặc dù chỉ được đánh máy, photocopy  chuyền tay nhưng đã có hơn 30 bài của các tờ báo trung ương và địa phương tập trung phê phán, có cả một cuốn sách của Ban Văn Hóa Tư tưởng Trung ương và được đề cập trong cuốn giới thiệu Dự thảo Cương lĩnh của Đại hội Đảng. Hà Sĩ Phu gọi đây là một cuộc tranh luận kỳ lạ. Anh hóm hỉnh ví von : "Mấy chục võ sĩ ra sân khấu, đấu rất sôi nổi với một "địch thủ" chỉ được phép ở bên trong hậu trường." Tôi thì muốn dùng kiểu chơi chữ của dân miền Nam, gọi đây là một cuộc "bề hội đồng" với một người đã bị trói quặt hai tay ra đằng sau lưng.

Sự việc không phải chỉ dừng ở đó. Người ta còn nghi ngờ bút hiệu Hà Sĩ Phu không phải là của một người mà là của một tập thể trí thức chống đảng. Có người đòi phải đối xử với Hà Sĩ Phu một cách đúng mực theo đúng quy luật của đấu tranh giai cấp. Có lần anh ra Hà Nội, trước khi về đến chào nhà văn nữ Dương Thu Hương là người quen, đúng lúc Dương Thu Hương  đang bị khám nhà, Hà Sĩ Phu cũng bị bắt giữ. Thật là một cơ hội bằng vàng. Anh bị thẩm vấn suốt 10 ngày về bài "Dắt tay nhau đi..." và các bài viết khác cũng như các mối quan hệ của anh khi công an biết rằng cái ông thấp lùn nho nhã tự dưng đưa đầu vào miệng cọp này lại chính là tác gỉa của bài tiểu luận nổi tiếng. Vậy là lần đầu anh có dịp "làm việc" với các đồng chí công an. Khi nghe anh kể lại chuyện này, chúng tôi đoan chắc thế nào anh cũng được các đồng chí công an chiếu cố nữa, nhất là khi bài "Dắt tay nhau đi..." được công bố ở hải ngoại và gây tiếng vang lớn.

Tuy thế Hà Sĩ Phu không nao núng, thời gian này anh tập trung viết một bài tiểu luận dài hơn, đào sâu những vấn đề mới nêu ra trong bài "Dắt tay nhau đi..." Chúng tôi khích lệ và thi đua với anh. Mỗi người chúng tôi đều cảm thấy có nợ lớn đối với ngòi  bút của mình.

6* Con đường nhỏ từ đỉnh Himalaya huyền bí

Một anh bạn thân, Nguyễn Hữu Cầu, rủ tôi đi học Yoga. Cầu  ở gần nhà tôi. Một hôm tự dưng có người đến gởi cho anh thư mời tham dự lớp Yoga do một tổ chức Yoga quốc tế phối hợp với viện Y học Dân tộc ở đây mở.


Đối với tôi Yoga không phải là điều mới lạ. Hồi tôi còn trẻ tôi đã đọc một số sách về Yoga và tập một vài tư thế để chữa trị bệnh mũi dị ứng và đau lưng. Bệnh tuy không  khỏi hẳn nhưng không phát triển nữa và tôi vẫn tập hằng ngày cho đến tận ngày nay. Tôi đồng ý đi với C để xem có gì mới không.

Chúng tôi đến viện Y học Dân tộc và được chỉ đến một phòng nhỏ ở phía sau các phòng của bệnh nhân. Chỉ có khoảng hơn 10 học viên đến dự, ngồi trên những tấm chiếu nhỏ trải trên sàn nhà. Người dạy là một người nước ngoài còn trẻ, được giới thiệu là Dada H quốc tịch Guatemala. Người ta giải thích Dada, tiếng Ấn Độ, có nghĩa là ông thầy dạy Yoga. Dada giảng bằng tiếng Anh, có người phiên dịch.

Lần đầu tiên tôi gặp một người đến từ Guatemala, một nước nhỏ ở Trung Mỹ, mà tôi chỉ biết tên và vị trí ở gần nước có kênh đào Panama nổi tiếng. Dada H cao lớn và rất đẹp trai, da ngăm đen, mũi cao, mắt to và sáng, tóc đen gợn sóng, có nụ cười tươi cởi mở và hồn nhiên. Dada giới thiệu tổng quát về lịch sử và đặc điểm của Yoga, một phương pháp cổ truyền của Ấn Độ để tăng cường sức khỏe, ngăn ngừa và chữa bệnh tật, đồng thời nâng cao đời sống tâm linh. Dada nói rất giản dị, ngắn gọn và có một sức thuyết phục kỳ lạ không phải do lời nói mà do nội dung hàm súc và niềm tin mãnh liệt của người truyền đạt, người không chỉ nói lý thuyết mà đã thể nghiệm sâu sắc bằng chính cuộc đời mình. Dada nhấn mạnh ý Yoga không phải chỉ là một phương pháp thể dục dưỡng sinh như nhiều người lầm tưởng. Nghĩa đen của Yoga là hợp nhất với Đấng Tối cao. Yoga là một di sản quý giá cổ truyền của người phương đông nhưng lại tự do và miễn phí như khí trời, ai cũng có thể thực hành và thụ hưởng.

Sau khi nghe giới thiệu tổng quát về Yoga, chúng tôi được hướng dẫn tập khởi động, và tư thế Asana đầu tiên "chào Yoga". Sau đó là cách xoa bóp và thư giãn để kết thúc buổi tập. Tất cả mất khoảng hai tiếng đồng hồ.

Buổi tập đầu tiên gây cho tôi ấn tượng mạnh nên buổi kế tiếp tôi rủ Đan Tâm cùng đi. Mỗi tuần chúng tôi được học hai buổi, khóa cơ bản kéo dài ba tháng và hoàn toàn miễn phí. Học viên muốn mời thêm bạn bè đi học càng đông càng tốt. Đan Tâm ban đầu ngần ngại do bận rộn nhưng tôi và C thuyết phục nên cuối cùng cũng chịu đi. Dada đã đặt vấn đề với  học viên rằng mỗi ngày đêm người ta có 24 tiếng để làm việc, ăn ngủ, tạo sao không dành nửa giờ để lo cho sức khỏe thể xác, tinh thần và tâm linh. Điều này chúng tôi thấy có lý. Sau một buổi học, Đan Tâm cũng thích thú như tôi và chúng tôi đã chuyên cần học hết hóa cơ bản, không vắng buổi nào.

Mỗi buổi tập, có hai phần lý thuyết và thực hành, theo một giáo trình ngắn gọn nhưng khoa học và có sức thuyết phục vì học viên thấy ngay hiệu quả. Hầu như đối với các phương pháp luyện tập khác, nhất là thể dục thể thao, cần dùng đến sức mạnh của cơ bắp, sau buổi tập thường mệt mỏi, nhưng trái lại đối với Yoga, tập xong thấy vô cùng sảng khoái và sinh lực tăng lên rõ rệt.

Về mặt lý thuyết, thực ra Dada H không nói điều gì cao siêu thâm trầm lắm nhưng chúng tôi vẫn thấy có một sức hấp dẫn kỳ lạ. Điều này toát ra từ khuôn mặt và con người của ông. Ông chỉ là một thanh niên trẻ trung, ăn mặc giản dị, tràn đầy sinh lực và nụ cười hồn nhiên thánh thiện đang hiến mình cho một lý tưởng cao đẹp. Qua các buổi tiếp xúc, chúng tôi biết thêm Dada xuất thân từ một gia đình nghèo khổ xứ Guatemala, có duyên đến với Yoga khi tổ chức Yoga cử người hoạt động ở đây và đã được đưa sang Ấn Độ để học tập và huấn luyện. Sau năm năm tu trì theo phương pháp cổ truyền với kỷ luật nghiêm nhặt, Dada đủ điều kiện đi truyền bá Yoga trên khắp các quốc gia theo sự phân công của tổ chức.

Chúng tôi cảm động khi được biết Dada sống cuộc đời tu sĩ độc thân, đến đâu cũng phải tự làm việc mưu sinh và truyền dạy Yoga miễn phí cho bất cứ ai muốn học. Thời gian này hàng tuần Dada phải đi ba thành phố để giảng dạy. Một người ở xứ Trung Mỹ xa xôi đến Việt Nam, hàng tuần phải bó gối trên những chuyến xe đò chật chội, hít mùi xăng và khói thuốc lá là những thứ rất kỵ đối với người luyện Yoga, đi về hàng ngàn cây số để truyền bá Yoga. Đã thế Dada còn ăn chay trường, mỗi tháng nhịn ăn bốn  ngày, mỗi ngày ngồi thiền ít nhất 4 lần trong  4 giờ. Những điều này quả có sức thuyết phục đối với người học. Yoga không phải là tôn giáo nhưng ông thầy dạy Yoga này khắc khổ và nhiệt tâm không thua kém bất cứ tu sĩ của tôn giáo nào.

Có lúc Dada H bận công việc ở Sài Gòn và Didi S lên dạy thay (Didi là người thầy nữ dạy yoga. Thực ra theo tiếng Ấn Độ, nghĩa đen của Dada, Didi là người anh em, chị em). Didi S là một cô gái người Đài Loan, nhỏ nhắn, trắng trẻo và khá xinh. Didi nói tiếng Anh nhanh như gió với âm sắc của người Hoa. Didi đã tốt nghiệp thạc sĩ kinh tế nhưng vì một nhu cầu tâm linh đã bỏ mọi cơ hội làm ăn, đến với Yoga và trở thành sứ gỉa của pháp môn cổ truyền Ấn Độ này. Cũng như Dada, Didi luôn giản dị, nhiệt tình và không hề tiếc sức với học viên. Dù là nữ, Didi cũng chỉ có hai bộ quần áo thay đổi, không hề có đòi hỏi gì cho riêng mình ngoài việc hết sức làm cho Yoga phát triển.

Qua các buổi học, chúng tôi được biết thêm Yoga đã có lịch sử lâu đời hàng mấy ngàn năm, có thời gian bị thất truyền, mai một nhưng sau đó lại phục hưng và hiện nay đang trên đường chinh phục thế giới. Yoga có nhiều chi phái với đặc trưng khác nhau nhưng phương pháp chúng tôi đang học là phương pháp cổ truyền đã được tổng hợp, hiện đại hóa, thu tóm được những gì tinh túy nhất của pháp môn này.  Trong khóa cơ bản ngoài một số phần lý thuyết và vài chục tư thế Asana, chúng tôi còn được học hai điệu múa tâm linh Kaoshiki, Tandava, phương pháp tập trung tư tưởng theo BNK và 10 nguyên tắc Yama-Niyama.

BNK là viết tắt của " Baba Nam Kevalam", nghĩa  đen là "Chỉ có tên gọi của Đấng Tối cao" nhưng được giải thích là  "Tình thương ở khắp mọi nơi". Chúng tôi ngồi xếp bằng theo tư thế hoa sen, tưởng tượng mình đang ngồi trên đỉnh núi cao hay cạnh khe suối ở một nơi hoang vắng, hít vào thở ra nhẹ và sâu, loại bỏ các tạp niệm và lắng nghe trong tâm thức mình ngân vang câu Baba Nam Kevalam không ngừng. Quả là một phương pháp tập trung tư tưởng tốt, làm phát sinh lòng yêu thương và sự bình an cho tâm hồn. Đây cũng là cách chuẩn bị cho việc học thiền định sau này.

Tôi cũng cảm thấy gần gũi với 10 nguyên tắc Yama - Niyama. Yama là cân bằng xã hội với 5 nguyên tắc: Ahimsa [không làm hại]. Satya [chân thật có từ tâm], Asteya [không trộm cắp], Aparigraha [không phóng túng], Bramacarya [công nhận sự liên hệ với Đấng Tối cao]. Niyama hay Hội nhập cá nhân, cũng gồm 5 nguyên tắc: Shaoca [trong sạch] ,Tapah [khổ hạnh] , Svadhyaya [nghiên cứu các kinh sách] và Iishvara Prandhana [Tìm nơi thường  trụ của Đấng Tối cao]. Trừ 2 nguyên tắc liên quan đến Đấng Tối cao mà đối với tôi, một kẻ vô thần gần như bẩm sinh, còn là một dấu hỏi mơ hồ nhưng tôi không phản đối, các nguyên tắc khác rất phù hợp với quan niệm sống của tôi.

Do đó, đối với tôi và cả Đan Tâm, việc chúng tôi đi học Yoga không phải chỉ để học phương pháp dưỡng sinh hay chữa bệnh như đối với nhiều người khác mà là một cơ duyên. Chúng tôi biết mình sẽ dấn thân và gắn bó với con đường lạ lùng này. Con đường nhỏ ngoằn ngoèo chạy từ đỉnh Himalaya huyền bí đi vào giữa nhân gian thời hiện đại sẽ đẫn tôi đi bình an qua mọi nẻo đầy khổ lụy của cuộc sống chông gai này.

*7  Những bài chính luận trữ tình đi về đâu ?

Song song với việc viết nốt phần cuối của cuốn tiểu thuyết dang dở từ mấy năm trước, tôi cũng bắt đầu viết một số bài chính luận.

Tôi nghĩ có thể tự nhận xét ưu khuyết điểm của mình  trong việc viết lách. Thời trung học và cả ở đại học, tôi thường có điểm cao trong lớp về các bài luận văn. Tuy nhiên  tôi không muốn đi vào con đường nghiên cứu vì tôi học sinh ngữ và các cổ ngữ khá lơ mơ. Tôi biết rõ muốn nghiên cứu, ở đây là nghiên cứu văn học, ngoài khả năng phân tích, tổng hợp, lý luận và sáng tạo, phải thông thạo ít nhất vài ngoại ngữ và  cổ ngữ mới có thể đọc được những tác phẩm cần thiết cho việc nghiên cứu. Tôi không thể đi theo con đường này. Tôi muốn theo đuổi việc sáng tác và tuy biết rằng tôi hơi thiên về lý trí, có thể làm cho tác phẩm khô khan  nhưng tôi nghĩ mình có thể khắc phục được. Ngoài ra đối với những vấn đề thời sự chính trị, xã hội hay văn học, tôi thấy mình có thể nắm bắt vấn đề một cách nhạy bén, có cách lý giải độc đáo và viết với phong cách của người sáng tác nên thỉnh thoảng rôi cũng viết một số bài chính luận loại này. Bùi Minh Quốc  và tôi gọi là chính luận trữ tình, Quốc  làm thơ và tôi viết văn xuôi.

Sau bài nhận định về cuốn nhật ký của giáo sư  Nguyễn Ngọc Lan, tôi nung nấu để viết hai bài, một bài về thành phố Đà Lạt và một bài viết về chính trị, văn nghệ và sám hối nhân đọc tập thơ của Đông Trình, một người bạn cũ. Tôi có thể viết nhanh, ít sửa chữa nhưng trước đó suy nghĩ rất lâu.

Bài viết về Đà Lạt có thể nói tôi suy nghĩ hàng năm trời. Mỗi lần từ nhà ra phố, đi dọc theo hồ Xuân Hương là khoảng đường yên tĩnh tôi thường suy nghĩ về vấn đề, mỗi lúc lại phát hiện ra một ý mới hay triển khai thêm các ý cũ. Tôi nghiệm thấy sáng tác về  vẻ đẹp của Đà Lạt rất khó, dù là văn học, âm nhạc hay hội họa, nhiếp ảnh. Đã có bao nhiêu tác phẩm ca ngợi Đà Lạt nhưng phần nhiều hời hợt sáo mòn. Cũng ngàn thông, ngàn hoa, sương mù, hồ thác, phố núi... nhưng  làm sao lột tả được vẻ đẹp đích thực và lạ lùng của xứ sở này thật không dễ dàng. Các văn nghệ sĩ dù ở Đà Lạt lâu hay chỉ đi qua  một vài ngày đều có thể rung cảm để có được một bài thơ, một truyện ngắn, một bức tranh, một bản nhạc, một bức ảnh nhưng đã có mấy tác phẩm tồn tại với thời gian và trong lòng công chúng.

Đà Lạt không chỉ là vẻ đẹp mà còn là nỗi đau. Đà Lạt không chỉ dịu dàng mơn trớn mà còn khắc nghiệt phũ phàng. Tôi nghĩ nhiều đến không những chỉ nắng vàng giữa trời biếc xanh gío vi vu ca hát mà còn sự lạnh gía và những cơn mưa cuồng gío giật. Tôi thấy mặt hồ Xuân Hương không chỉ êm đềm tĩnh lặng mà còn đục ngầu cuộn sóng hung dữ. Bên cạnh những cô gái má hồng tràn đầy sinh lực là những bệnh nhân rên siết vì chứng phong thấp và hen suyễn. Trên những chiếc áo len trăm sắc tuyệt vời tài hoa tôi thấy hình ảnh những phụ nữ gò lưng mười bốn giờ một ngày trên máy đan hay hầu như không rời tay khỏi đôi kim. Nơi những bắp sú, su lơ và các loại rau quả xanh mướt, căng tròn mời gọi du khách tôi nhớ đến những ngày tháng dài người nông dân đẫm mình trong bùn lầy, phân hóa học và thuốc trừ sâu. Giữa những chiếc xe hơi đời mới bóng lộn, những bàn tiệc  ê hề sang trọng, các buổi họp quanh năm suốt tháng của đủ loại quan chức  với hàng trăm nghị quyết, kế hoạch, chính sách, văn bản, hô hào, tôi thấy thấp thoáng những người ăn mày nằm lăn giữa bùn lầy trong chợ, những người phu khuân vác chỉ có công cụ lao động là chiếc đòn gánh và sợi dây thừng, những người bán rau quằn mình dưới gánh nặng từ ngoại thành lên đường ra chợ khi trời chưa mờ sáng còn lạnh buốt xương da. Đằng sau khách sạn sang trọng, mang bảng hiệu tư nhân hay nhà nước, bên trong những quán café, karaoke đèn mờ tưởng như thanh lịch tương xứng với thành phố ngàn hoa thơ mộng lại ẩn nấp những ổ mại dâm trá hình mà người bán dâm là những cô gái cùng khổ bị bóc lột tận cùng...Tôi muốn đưa tất cả những điều này vào bài viết của mình.

Bài "Đọc thơ Đông Trình, suy nghĩ về văn nghệ, chính trị và sám hối" có một dạng khác. Từ thời sinh viên, chúng tôi có thành lập một nhóm hoạt động văn nghệ, đúng hơn là văn học, sau này phát triển thành một nhóm khá lớn hoạt động ở Miền Nam trước ngày thống nhất và được coi là có xu hướng yêu nước tiến bộ. Đông Trình là một nhà thơ khá nổi tiếng, thành viên của nhóm này. Anh đã in nhiều tập thơ và lần nào anh cũng gởi tặng tôi cũng như nhiều bạn bè khác.

Một tuyển tập mới của anh có in lại nhiều bài viết từ thời cũ, thời kỳ bừng bừng hào khí đấu tranh trước những bất công, áp bức và nỗi nhục của người dân nghèo đói nhược tiểu cũng như niềm đau trước cuộc chiến tranh bi thảm tàn phá đất nước. Tôi tự hỏi tại sao những người đầy lòng phản kháng chính trực như Đông Trình và nhiều người viết khác bây giờ lại không tiếp tục lên tiếng khi những cái xấu cái ác đang phục hồi, thậm chí còn phát triển mạnh hơn ngày trước. Nguyên nhân nào đã làm họ im tiếng hay ngoảnh mặt?
Trong tình hình này tôi liên tưởng đến những hiện tượng tương tự khác trong văn học và trong chính trị. Tôi đã thử phân tích về một số nhân vật nổi tiếng quan trọng không chút dè dặt và đi tìm những nguyên nhân  ngoài  bản thân họ. Đó chính là guồng máy, tổ chức. Chế độ mà họ góp phần tạo dựng nên đã quay lại khống chế chi phối họ.

Tôi đi đến kết luận trong văn nghệ hay chính trị cần phải thường xuyên có tinh thần sám hối, nhất là sau khi đã có một độ lùi lịch sử để nhìn nhận lại.

Tôi đánh máy các bài viết này thành nhiều bản và gởi cho một số bạn bè. Tôi nhận được phản hồi rất ít  nhưng cũng hiểu rằng có người đồng tình có người phản đối. Dĩ nhiên mọi người đều có quyền tự do tư tưởng, tôi tôn trọng ý kiến của người khác và mong rằng người khác cũng tôn trọng ý kiến của tôi. Ý kiến của tôi  có thể đúng có thể sai nhưng vấn đề là cần có trao đổi và đối thoại. Trong  những chuyện như thế  không thể có thái độ vô ngôn. Tiếc thay hoàn cảnh hiện nay là một tình hình khá lạ lùng. Người ta không tiện hay không muốn nói đến những vấn đề gai góc vì sợ sẽ gặp phiền phức.

Những bài chính luận như thế của tôi hay những bài thơ chính luận trữ tình của Bùi Minh Quốc, những tiểu luận chính trị của Hà Sĩ Phu đừng hòng có báo nào đăng. Chúng chỉ được chuyền tay trong một số người và bị xem chẳng khác gì hàng quốc cấm.

8*   Về một loài hoa trắng

Theo lời khuyên của mấy người bạn, tôi bắt đầu trồng hoa Arum, ở đây gọi là hoa loa kèn. Hoa mầu trắng tinh khiết và cắm khá lâu mới tàn, có thể đến cả tuần. Gần đây một số người bắt đầu trồng loại hoa này. Nghe nói gía cũng khá vì không những chỉ tiêu thụ tại địa phương mà còn có thể xuất đi Sài Gòn, Hà Nội và cả xuất ngoại.

Đà Lạt là xứ hoa nên người ta đã trồng rất nhiều loại. Các loại phổ biến vẫn được trồng từ xưa là hồng, lan, huệ, lay dơn, vạn thọ, gần đây một số giống hoa ngoại cũng mới được nhập trồng thí nghiệm. Trong thời kinh tế thị trường và mở cửa này, một bộ phận nhân dân ở các đô thị giàu lên nhanh chóng, các nhà hàng khách sạn ngày càng sang trọng nên hoa đã trở thành một nhu cầu hằng ngày. Đây cũng là nét mới đa sắc đáng mừng của cuộc sống so với thời kỳ trước đây mọi thứ đều đồng phục và hoa bị coi là xa xỉ phẩm.

Tôi chọn trồng loại Arum vì đây  là một giống dễ trồng, có củ phát triển nhanh như môn, ít phải chăm bón và không đòi hỏi kỹ thuật cao như một số giống hoa khác, lại không phải đầu tư gì nhiều. Ban đầu tôi xin một vài bụi làm giống ở nhà những người quen và ở những vườn người ta đào bỏ đi trồng lại vì cây cũ quá cỗi. Chỉ cần một tép nhỏ ương xuống đất, tưới nước một thời gian ngắn đã ra rễ, phát triển và sau đó nẩy thêm nhiều tép mới, chỉ ba tháng là đã ra hoa và hoa ra liên tục nếu được chăm bón tốt.

Ban đầu tôi tưởng hoa này dễ trồng, không tốn công sức nhưng sau một thời gian thấy không phải như thế. Từ trước chúng tôi vốn thích hoa nhưng trồng chỉ để ngắm và cắm chơi trong nhà. Hoa trồng để bán đòi hỏi những yêu cầu cao hơn.

Hoa Arum muốn bán được phải thật lớn và trắng, không ngả vàng hay bị chấm đen, cọng dài từ bốn, năm tấc trở lên, đối với hoa xuất  ngoại, cọng phải dài cả thước. Muốn được như thế, công chăm bón không ít. Phải bón nhiều phân và tưới nước liên tục để giữ độ ẩm thường xuyên. Mùa khô ở đây nắng cũng gay gắt nên tưới nước cũng là cả một vấn đề . Ban đầu tôi dùng xô xách nước từ dưới suối lên tưới, sau đó một người học trò cũ cho một cái máy bơm nhỏ nhưng dùng bơm phải mua dây điện, ống nước, lại tốn tiền điện. Hàng ngày  phải bỏ thời gian tỉa lá vì lá ra nhiều cây ít ra hoa . Lại còn một vài loại sâu bệnh làm thủng hoa lỗ  chỗ hay thối rễ hư cả cây. Đã thế gía cả cũng không ra sao vì người ta bắt đầu trồng nhiều. Cứ ba, bốn ngày tôi cắt hoa mang ra chợ một lần được vài chục cái.

Vào những ngày lễ, tết có khi gía lên được năm đến bảy trăm đồng một hoa, bình thường  ba đến bốn trăm đồng. Mất công hái, rửa, bó, đạp xe vài cây số chở ra chợ mà chỉ thu được vài ngàn đồng thật không bõ công. Tuy cô bán hoa thường mua của chúng tôi để bán lại khá xinh đẹp, mỗi lần mua bán nói chuyện vài câu cũng vui vui, nhưng đôi lúc cô không chịu trả tiền ngay mà hẹn bán xong mới trả vì chưa biết gía cả chợ thay đổi ra sao. Cô đưa bao nhiêu tôi cũng đồng ý vì không lẽ kỳ kèo mấy đồng bạc dù nhiều khi thấy công mình quá rẻ, lại còn bị chê hoa nhỏ, hoa xấu.

Trồng hoa tôi mới thông cảm phần nào nổi khổ của người nông dân Đà Lạt. Ở trong xóm tôi cũng có một số người trồng rau. Họ không để đất nghỉ một ngày nào và dĩ nhiên họ cũng không nghỉ. Thu hoạch xong hôm nay ngày mai cày xới ngay chuẩn bị cho vụ mới. Trồng rau phải tưới nước liên tục bất kể mưa hay nắng. Ngày tưới hai lần, sáng sớm, phải tưới trước khi mặt trời mọc để rửa sương muối, những ngày lễ, tết cũng không hề nghỉ. Việc bón phân và xịt thuốc sâu phải làm định kỳ đều đặn nếu không rau củ sẽ bị hư hại hay phát triển không tốt.

Những năm sau này, thu nhập của người trồng rau không ổn định vì thị trường bị thu hẹp và phụ thuộc nhiều yếu tố. Nhiều tỉnh khác đã trồng được rau không nhập nhiều rau của Đà Lạt dù rau của Đà Lạt tốt hơn. Gía cả lên xuống thất thường  tùy thuộc vào con buôn và mấy công ty của nhà nước có thu mua hay không. Đến vụ thu hoạch dù gía hạ bao nhiêu cũng phải bán, có khi phải chặt bỏ vì không có người mua.

Việc trồng hoa của tôi tính hết chi phí và công sức chẳng lời lãi gì, chỉ là có việc để làm. Đan Tâm cũng đã bỏ không ít công sức vào việc này. Bù lại  chúng tôi tha hồ ngắm hoa, cắm hoa và tặng hoa. Có tuần bận rộn không hái kịp hoa nở trắng vườn thơm ngát. Những chiếc nhụy vàng đầy đặn lấm tấm mật và phấn hoa thu hút đến bao nhiêu chú ong. Hàng tuần Đan Tâm đều thay hoa mới cắm trong nhà và mỗi chiều thứ bảy chọn một bó đẹp nhất mang lên dâng tượng Đức Mẹ. Bạn bè đến chơi ai thích chúng tôi tặng hoa thoải mái.

Những bông hoa trắng mướt hình kèn trên đám lá màu xanh lục đã nở trắng vườn tôi một dạo lưu giữ trong lòng chúng tôi một hình ảnh tinh khiết nhưng tôi không thể duy trì mãi. Nhiều luống đã cỗi héo tàn tôi không muốn trồng lại, chỉ giữ vài luống để làm kỷ niệm và lấy hoa cắm trong nhà. Tôi không hề thực dụng nhưng hoa không nuôi được tôi và tôi cũng không thể tốn bao công sức trồng hoa để chơi. Tôi là một người đang bị vây hãm và tôi phải tìm cách vô hiệu hóa sự bủa vây này.

(Còn tiếp)