Thời gian: tháng Năm, 2015.

1.   Bình thủy 1969

Vào năm 1970, bài thơ Thương Ca 1 với hai câu thơ Ngày mai đi nhận xác chồng / Say đi để thấy mình không là mình được Phạm Duy phổ thành nhạc khúc với cái tên “Tưởng như còn người yêu” trở thành một trong những ca khúc phổ biến nhất để diễn tả thảm họa chiến tranh. Năm 1969, một năm trước khi Thương ca 1 của nhà thơ Lê Thị Ý chào đời, người thiếu phụ còn rất trẻ Trần Mộng Tú “mỏng manh trong chiếc áo dài màu xanh nhạt nhầu nát, tóc bơ phờ,” tìm thấy mình ngơ ngác bên cạnh chiếc quan tài của người chồng chưa kịp “quen hơi” trên phi đạo thênh thang của phi trường Bình Thủy (Cần Thơ) dưới ánh nắng chói chang của một buổi trưa tháng Tám. Nhưng người quả phụ đã không cất lời than khóc trong gần 30 năm trời cho đến khi trở lại quê hương vào năm 1998, tìm đến với tro than của người chồng tử trận, và “nước mắt của bao nhiêu năm tụ lại một ngày, nước mắt của những ngày đi đón xác ở Kiên Giang khô lại bây giờ nứt ra như một mạch ngầm của suối bật lên trên mặt đất nứt nẻ. Tôi (Trần Mộng Tú) khuỵu chân ngồi xuống giữa lối đi của hai hàng kệ, khóc như chưa bao giờ được khóc.” Tuy nhiên, chúng ta hoàn toàn không biết gì về câu chuyện này cho đến khi nhà văn TMT phơi trải ký ức của mình trong truyện ký “Bình Thủy 1969” và cho ấn hành vào năm 2006?

ĐỂ VÀO ĐÂU

Để vô chỗ Huỳnh Thị Ánh Vân

viết về "Bình Nam đồ" trên tờ Nghiên cứu Lịch Sử.

TẠ CHÍ ĐẠI TRƯỜNG

Lời Dẫn Nhập: Tuần lễ đầu tháng Mười 2015, Phùng Nguyễn từ miền Đông về California thăm Mẹ. Ngày 3 tháng 10 năm 2015, cũng là ngày thứ Bảy cuối tuần, buổi sáng sớm như thường lệ, Phùng Nguyễn hẹn tôi cùng đi bộ trên bãi biển Huntington Beach. Sáng hôm đó là ngày phát tang nhà văn Võ Phiến. Phùng nhận được điện thoại của chị Diệu Chi Nguyễn Mộng Giác cho biết, buổi tối cùng ngày anh Tạ Chí Đại Trường sẽ lên máy bay về Việt Nam. Như lá rụng về cội, anh TCĐT chọn về chết ở quê nhà. Nghĩ rằng đây là dịp cuối cùng được gặp anh TCĐT, bậc đàn anh mà Phùng rất quý mến và thân tình từ những ngày sinh hoạt với nhóm Văn Học, cũng là nơi Phùng Nguyễn khởi sự nghiệp văn. Quyết định không đến Peek Family dự đám tang Võ Phiến, Phùng đã tới gặp được anh TCĐT, đang trên con dốc tử sinh với sự sống được đếm từng ngày, và Phùng nghĩ rằng đó là một cuộc gặp mặt và chia tay vĩnh biệt. Tôi gặp lại Phùng sáng Chủ nhật hôm sau cũng trên bãi biển Huntington Beach. Dù biết anh TCĐT không còn ăn được gì nhưng Phùng vẫn mua và đem tới món gỏi cuốn Brodard mà TCĐT thích. Phùng Nguyễn còn cho biết, TCĐT có tặng Phùng một ít sách quý mà anh không thể mang theo về Việt Nam, cùng với bản thảo một bài viết mà anh dặn để Phùng đọc trước và chỉ cho phổ biến sau khi anh TCĐT mất. Nhưng rồi chẳng thể ngờ, người ra đi trước lại là Phùng Nguyễn[17.11.2015]. Nay thì anh TCĐT cũng vừa mất [24.03.2016]. Việc tìm lại và phổ biến bài viết như một di cảo của anh TCĐT, là một nghĩa vụ cần thiết. Rất may là bài viết ấy đã được gia đình em gái Phùng Nguyễn gìn giữ và cung cấp cùng với mấy tấm hình hiếm quý như di ảnh cuối cùng của hai cố tri Tạ Chí Đại Trường và Phùng Nguyễn. Sự ra đi của hai anh Tạ Chí Đại Trường và Phùng Nguyễn là một mất mát lớn cho ngành sử học và văn học của Việt Nam. Đây cũng là nén hương tưởng nhớ của bằng hữu gửi tới hai Anh. [Ngô Thế Vinh, California 26.03.2016]

Hình 1: di ảnh cuối cùng của đôi bạn vong niên Tạ Chí Đại Trường và Phùng Nguyễn do Huy Văn chụp ngày 03.10.2015 bằng chiếc iPhone của Phùng Nguyễn [source: tư liệu gia đình Phùng Nguyễn]

Thế là trong số những người cùng viết blog trên VOA với tôi, có hai người đã vĩnh viễn ra đi: Nguyễn Xuân Hoàng (1940-2014) và Phùng Nguyễn (1950-2015).

Tôi thân với Nguyễn Xuân Hoàng hơn với Phùng Nguyễn, tuy nhiên, sự ra đi của Phùng Nguyễn lại làm cho tôi bị sốc hơn là sự ra đi của Nguyễn Xuân Hoàng. Có thể là vì Nguyễn Xuân Hoàng dù sao cũng khá lớn tuổi, hơn nữa, anh bị bệnh hiểm nghèo từ lâu, cái chết của anh là điều đã được báo trước. Còn Phùng Nguyễn thì trẻ hơn. Tôi biết anh có vấn đề về tim và từng vào bệnh viện cấp cứu, nhưng tôi, với niềm tin vào tuổi tác của anh cũng như sự tiến bộ của y học, nghĩ là anh sẽ vượt qua cơn bệnh một cách dễ dàng. Nhà văn Võ Phiến từng bị mổ tim hai lần (vào năm 1985 và năm 1992) vậy mà cũng hưởng thọ đến năm 90 tuổi. Nghĩ đến Phùng Nguyễn, hình ảnh nổi bật nhất trong óc tôi là một người đầy sức sống và rất nhiệt tình. Do đó, tin anh mất khiến tôi bàng hoàng. Cả ngày cứ ngẩn ngơ.

1. PHÙNG NGUYỄN, CON ĐƯỜNG

Ở cuối con đường đau khổ

Sẽ có một cánh cửa

Bạn đứng chờ ta

Một trong hai cánh cửa

Giữa lằn ranh đời sống này, đời sống kia

Mọi chuyện qua mau

Không ai đứng lâu

Chờ người khác tới

Anh  Phùng và tôi làm bạn với nhau từ Văn Học, sang Hợp Lưu, rồi đến năm 2006 tôi rủ anh cùng làm Da Màu với tôi và Đỗlê Anhđào.  Buổi họp của ba anh em chúng tôi,ba sáng lập viên Da Màu ở quán café Java trong Five-Point Plaza ở Huntington Beach. Một mùa hè rất nóng, một buổi chiều rất gió, chúng tôi ngồi ngoài cửa quán, bàn chuyện, đặt tên Da Màu cho website. Chính buổi họp đầu anh Phùng đưa ra tiêu chí Văn Chương Không Biên Giới cho Da Màu. Anh đã đề nghị quy chế làm việc dân chủ cho Da Màu, các biên tập viên luân phiên làm chủ bút, mọi quyết định và hoạt động dựa trên bàn luận và biểu quyết tập thể. Chúng tôi đồng ý chọn ngày 6 tháng 8, tức chủ nhật đầu tiên trong tháng, để ra mắt Da Màu.  Sau đó từng ngày chúng tôi bàn về chủ trương, đường lối, mục tiêu của Da Màu, từng ngày chúng tôi làm việc chuẩn bị  cho số ra mắt vào  đầu tháng. Với tạp chí Da Màu, anh Phùng là người tạo dựng chính. Không có anh Phùng thì không có Da Màu như chúng ta thấy ngày hôm nay. Anh đã thiết kế, cho nó một hiện diện cụ thể, xác thực, cho nó màu sắc, vóc dáng, hình thể. Anh đã xây một ngôi nhà, để sau đó những thành viên khác lần lượt tham gia. Để qua nhiều năm tháng tất cả chúng tôi cùng làm việc, để Da Màu trở thành một gia đình thân thiết.  Và luôn luôn anh Phùng là người anh lớn trong gia đình, là rường cột của ngôi nhà Da Màu. Trong những quyết định, những dự án, những chuyên đề cho Da Màu, chúng tôi cần tiếng nói của anh Phùng, cần ý kiến sáng suốt, sự từng trải, quảng bác, tính hào sảng, và viễn kiến của anh. Mất anh Phùng là một mất mát lớn, lớn lắm, cho chúng tôi.

(Thương tiếc Phùng Nguyễn)

Buổi chiều hôm đó, một buổi chiều mùa hạ của năm 2012. Sau bữa ăn, chúng tôi ngồi lại với nhau rất khuya. Khuya tới lúc gần tàn hết trăng. Chúng tôi đốt một ngọn nến thay cho bóng trăng để giữa bàn. Chúng tôi: Phùng Nguyễn, Quỳnh Loan, Thiết, Thái Vân, Tú, Frank và hai người bạn của Tú, anh chị Hùng. 

Từ trái: Phùng Nguyễn, Trần Mộng Tú, Nguyễn Tường Thiết tại Seattle

Dưới ánh nến tôi đếm được vỏ của bốn chai rượu. Dưới ánh nến chúng tôi nói cười và uống không ngừng. Chuyện văn chương, sách, những trang mạng trong và ngoài nước. Chuyện những bạn văn luống tuổi đã bỏ ra đi. Dưới ánh nến, chưa bao giờ chúng tôi uống nhiều và nói nhiều như thế. Từ bao lơn, tiếng cười của chúng tôi làm rung cả mặt sóng hồ bên dưới.

Phùng và Quỳnh Loan còn đi, về, với Seattle thêm vài lần nữa. Mỗi lần Phùng có công tác của hãng đều rủ theo Quỳnh Loan. Hai người đã tới vào những ngày giữa thu, những ngày đầu hạ. Đã lang thang với chúng tôi ở nơi cá hồi về nguồn, nơi có những cây thu phong lá đỏ như son môi. Đã xuống phố vào Pike Market đứng giữa những luống hoa muôn màu và những con cá vẩy bạc, đã xếp hàng nếm những giọt cà phê Starbucks thơm ngát.

Nhà văn Phùng Nguyễn vừa qua đời vào sáng Thứ Ba, 17 Tháng Mười Một, vì bệnh tim, tại Adventis Hospital, Takoma Park, tiểu bang Maryland, nơi nhà văn cư ngụ và làm việc hiện nay.

Nhà văn Ðinh Từ Bích Thúy có mặt tại bệnh viện ngay sau khi nhà văn Phùng Nguyễn qua đời, đã gọi báo tin buồn cho nhà văn Ðặng Thơ Thơ, người đã cùng nhà văn Phùng Nguyễn và nhà văn Ðỗ Lê Anh Ðào thành lập trang mạng văn học Da Màu vào năm 2006, và tiếp tục điều hành cho đến ngày nay.

Nhà văn Phùng Nguyễn, tên thật Nguyễn Ðức Phùng, sinh năm 1950 tại Quảng Nam. Sau khi học xong bậc tiểu học ở trường làng, năm 1961 cậu học sinh Nguyễn Ðức Phùng thi đậu vào lớp Ðệ Thất trường trung học Trần Quý Cáp tại Hội An, là trường trung học lớn nhất của tỉnh Quảng Nam lúc đó.

Nhà văn Phùng Nguyễn đã nhập ngũ vào năm 1968.

Ðến Hoa Kỳ năm 1984, ông theo học Cao học Quản Trị Kinh Doanh, từng sống và làm việc trong ngành tin học tại California, Hoa Kỳ.

Ông bắt đầu viết văn từ năm 1994, đã cộng tác với các tạp chí Văn, Văn Học, Hợp Lưu, Thế Kỷ 21, Văn Học Nghệ Thuật Liên Mạng, talawas.org, tienve.org, damau.org,...

Ông đã từng làm chủ bút tạp chí Hợp Lưu (năm 2002), đồng chủ trương tạp chí mạng Da Màu (2006), chủ trương thư viện online Trên Kệ Sách (2008), chủ trương trung tâm ấn hành eBook Kệ Sách (2011).

Trước khi qua đời, ông đang phụ trách Blog Phùng Nguyễn: Rừng & Cây trên trang mạng đài phát thanh tiếng nói Hoa Kỳ (VOA).

Là một trong những người sáng lập trang mạng văn học Da Màu, ông giữ mục biên khảo và nghị luận chung với nhà văn Ðinh Từ Bích Thúy trên trang mạng này. Ông cũng là người có chuyên môn cao về kỹ thuật điện toán nên đã đóng vai chủ chốt trong việc thiết kế và săn sóc về kỹ thuật cho trang mạng Da Màu.

Nhà văn Phùng Nguyễn đã xuất bản hai tác phẩm “Tháp Ký Ức,” NXB Văn, 1998, và “Ðêm Oakland và Những Truyện Khác,” NXB Văn, 2001.

Chiến tranh, trong mọi thời kỳ, bởi mọi nguồn cơn, là một tai họa lớn lao. Chiến tranh mang đến sự hủy diệt của không chỉ nhân mạng, làng mạc, phố xá, sông suối, núi rừng mà còn cả tình người, điều giúp cho con người tiếp tục là con người ngay cả trong những hoàn cảnh đen tối nhất. Chiến tranh cũng là cái cớ tuyệt hảo để người ta đạp đổ những hàng rào luân lý, đạo đức mà không cần phải cảm thấy áy náy. Để chiến thắng, người ta không ngần ngại áp dụng những thủ đoạn vô luân vô đạo. Một trong những thủ đoạn này là gắn đầu ác thú lên thân thể kẻ thù. Giới lãnh đạo của phe chiến thắng trong cuộc nội chiến Bắc Nam vừa qua, gồm thành phần chóp bu của đảng CSVN, chiếm giải quán quân trong lãnh vực này. Trong chiến tranh Việt Nam và rất lâu sau đó, họ đã giúp biến người dân người lính miền Nam thành những con quỷ khát máu, một lũ ăn thịt người trong mắt người dân và bộ đội miền Bắc. Sau khi chiến tranh chấm dứt, họ tiếp tục bôi nhọ hình ảnh người lính miền Nam như thế mặc dù họ đã mỗi ngày chạm mặt, sinh hoạt gần gũi với những con người bằng xương bằng thịt ở phía Nam đất nước. Cái hình ảnh xấu xa họ dựng lên trong thời chiến đã thấm sâu vào xương tủy, tim óc người miền Bắc, và sau này, lan tỏa đến các thế hệ trẻ trong cả nước. Đối với đa số dân chúng, “lính ngụy” và “ăn thịt người” là hai từ luôn đi đôi với nhau.

Hai ngày viếng thăm Việt Nam ở cấp độ quốc gia của Tập Cận Bình đã trôi qua, nhưng dư âm của nó thì phải còn khá lâu mới chìm xuống. Nhìn chung, đây là một sự kiện chính trị rất êm thấm nếu tính đến những “khác biệt” chưa được giải quyết thỏa đáng giữa hai quốc gia, nổi bật nhất là những tranh chấp lãnh hải ở biển Đông. Ngoài một vài cuộc biểu tình nhỏ nhanh chóng bị dập tắt một cách khá tàn bạo bởi lực lượng công an của nhà nước, những tiếng ồn ào còn lại đến từ 21 phát đại bác và những tràng pháo tay giòn giã của đại biểu quốc hội dành cho thượng khách quốc gia Tập Cận Bình và phu nhân.

Chiến tranh, trong mọi thời kỳ, bởi mọi nguồn cơn, là một tai họa lớn lao. Chiến tranh mang đếnsự hủy diệt của không chỉ nhân mạng, làng mạc, phố xá, sông suối, núi rừng mà còn cả tình người, điều giúp cho con người tiếp tục là conngười ngay cả trong những hoàn cảnh đen tối nhất. Chiến tranh cũng là cái cớ tuyệt hảo để người ta đạp đổ những hàng rào luân lý, đạo đức mà không cần phải cảm thấy áy náy. Để chiến thắng, người ta không ngần ngại áp dụng những thủ đoạn vô luân vô đạo. Một trong những thủ đoạn này là gắn đầu ác thú lên thân thể kẻ thù. Giới lãnh đạo của phe chiến thắng trong cuộc nội chiến Bắc Nam vừa qua, gồm thành phần chóp bu của đảng CSVN, chiếm giải quán quân trong lãnh vực này. Trong chiến tranh Việt Nam và rất lâu sau đó, họ đã giúp biến người dân người lính miền Nam thành những con quỷ khát máu, một lũ ăn thịt người trong mắt người dân và bộ đội miền Bắc. Sau khi chiến tranh chấm dứt, họ tiếp tục bôi nhọ hình ảnh người lính miền Nam như thế mặc dù họ đã mỗi ngày chạm mặt, sinh hoạt gần gũi với những con người bằng xương bằng thịt ở phía Nam đất nước. Cái hình ảnh xấu xa họ dựng lên trong thời chiến đã thấm sâu vào xương tủy, tim óc người miền Bắc, và sau này, lan tỏa đến các thế hệ trẻ trong cả nước. Đối với đa số dân chúng, “lính ngụy” và “ăn thịt người” là hai từ luôn đi đôi với nhau.

Gởi anh Hoàng chị Vy

13 tháng 9 năm nay là ngày giỗ đầu của nhà văn Nguyễn Xuân Hoàng. Khi nhận lời chăm sóc blog “Rừng & Cây” trên mạng VOA tiếng Việt, tôi đã quyết định sẽ tiếp tục tinh thần “Nguyễn Xuân Hoàng và Bạn Hữu” trên sân chơi của mình như là một nhắc nhở thường xuyên về anh, nhà văn và cũng là “người bạn của các nhà văn,” một cách gọi để diễn tả sự mến mộ mà các ngòi bút khác dành cho anh. Vậy mà tôi lại cảm thấy rất khó khăn khi nói về anh. Bởi vì, có điều gì tôi muốn nói về Nguyễn Xuân Hoàng mà không có ai đó đã nói/viết ra trước đó?

Nghệ sĩ Ngải Vị Vị chụp hình với hộ chiếu tại Bắc Kinh.

Vào khoảng cuối tháng 7 năm 2015, nhà nước Trung Quốc, một cách bất ngờ, hoàn trả cho Ngải Vị Vị tấm hộ chiếu họ đã tịch thu của ông bốn năm về trước. Tháng 4 năm 2011, Ngải Vị Vị  bị nhà cầm quyền Trung Quốc bắt giữ với tội danh “trốn thuế.” Ông được cho về nhà dưới chế độ quản chế tại gia sau 81 ngày bị “tạm giam” nhưng hộ chiếu của ông thì được nhà nước “cất hộ”. Ngoài ra ông còn bị cấm tham dự vào những “sinh hoạt chính trị.” Nghĩa là ông bị tước đoạt cái khả năng đi lại tự do cũng như quyền được sinh hoạt như một công dân bình thường. Những người ủng hộ Ngải Vị Vị cho rằng tội danh trốn thuế chỉ là cái cớ để chính quyền Trung Quốc làm im tiếng nhà hoạt động dân chủ này. Trong những năm tháng sau đó, chính quyền nới lỏng dần những hạn chế, cấm đoán áp đặt lên Ngải Vị Vị một cách tùy hứng và không một lời giải thích. Khi quyết định trả lại cho Ngải Vị Vị giấy hộ chiếu cũng vậy, không một ai biết được tại sao! Một người bạn, và đồng thời là luật sư của nhà nghệ sĩ phản kháng nổi tiếng này, đã gửi lời chúc mừng qua mạng Tweeter với lời cảnh báo: “Có thông hành không có nghĩa là muốn đi đâu thì đi!”

Lịch sử thường được viết ra bởi kẻ thắng, và rất hiếm có kẻ thắng nào lại khờ dại đến mức bỏ qua cơ hội nhào nặn lịch sử theo ý mình. Cho nên, sẽ là chuyện lạ nếu chính quyền Cộng sản Việt Nam (CSVN) đã không tận dụng cái vị thế kẻ chiến thắng của mình để “sáng chế” một phiên bản lịch sử phù hợp với ý nguyện của họ. Trong phiên bản lịch sử này, đảng CSVN và cái chính quyền mọc ra từ nó là một hình tượng đẹp đẽ, không tì vết. Bất cứ những gì có thể làm hoen ố hình ảnh này, kể cả và nhất là những sự kiện có thật nhưng bất lợi cho họ, cần phải được sàng lọc, ngăn chặn, và loại bỏ.

Gần đây tôi có cơ hội đọc bài viết của nhà văn Phạm Phú Minh về công cuộc điện toán hóa báo Phong Hóa, một tờ tuần báo “tiền chiến,” ra đời vào năm 1932. Bài viết có cái tựa thơ mộng, “Những ý  nghĩ lãng mạn giữa một ngày mùa Đông,” và là một trong những bài viết hiếm hoi mà khi đọc xong khiến cho người ta ước ao những điều tốt đẹp trong bài viết sẽ được lập lại ở nhiều nơi khác.

Chuyện bắt đầu vào một buổi sáng mùa Đông ở miền Nam California. Ba người bạn cố tri gồm quý ông Nguyễn Tường Giang, Nguyễn Trọng Hiền và Phạm Phú Minh gặp nhau một buổi sáng đẹp trời, cùng đi ăn sáng, xem tranh, và ở giữa những điều đó là câu chuyện lan man đã cuối cùng dẫn đến cái ý định “số hóa” toàn bộ các số báo Phong Hóa và Ngày Nay để cứu vãn những tài sản văn hóa có cơ nguy thất lạc vĩnh viễn đồng thời tạo điều kiện dễ dàng cho người đọc có cơ hội thưởng thức các tư liệu văn học quý giá này. Công việc bắt đầu với nhiều khó khăn, nhưng trong quá trình thực hiện, nhờ vào những đóng góp quý giá về mặt tư liệu của thân nhân nhóm Tư Lực Văn Đoàn và những tình cờ may mắn khác -- sự xuất hiện đúng lúc của nhà thơ Thành Tôn chẳng hạn --  đã giúp công việc trở nên trôi chảy, thuận lợi hơn. Chỉ trong vòng sáu tháng, công trình số hóa toàn bộ báo Phong Hóa đã hoàn tất. Thành công của tờ Phong Hóa rõ ràng đã tạo đà cho việc thực hiện các dự án phục hồi tài sản văn học tương tự. HIện nay, bạn đọc có thể tìm thấy trong Thư viện Online của báo Người Việt ấn bản điện tử của các báo Nam Phong, Thanh Nghị, Tập San Sử Địa, Ngày Nay, Tri Tân, Văn Hóa Ngày Nay, và tất nhiên, Phong Hóa.