Bức tranh Mona Lisa,  của danh họa Leonardo da Vinci,

Phần đông du khách từ phương xa đến Paris thường tìm đến Viện Bảo Tàng Louvre, để xem cho được họa phẩm Nàng Joconde mà danh họa Leonardo da Vinci đã vẽ và sơn dầu trên gỗ vào khoảng những năm 1503-1507. Người mẫu là một phụ nữ ở thành Florence, nước Ý, tên Monna Lisa, còn được gọi là La Gioconda, Pháp gọi: La Joconde. Nụ cười của người mẫu này xưa nay đã thu hút vô số người đến xem.

Tại sao có hiện tượng này ? Không thể đưa ra một lời đáp đơn giản cho rằng đây là nụ cười của một người đẹp. Không, nụ cười này có một vẻ lạ lùng, khó hiểu, mà Freud, cha đẻ của ngành phân tâm học, đã tìm cách giải thích trong cuốn biên khảo Một kỷ niệm thời thơ ấu của Leonardo da Vinci, viết năm 1910. Đây là lần đầu tiên Freud viết về một danh họa. Ông vốn gần gũi với văn chương hơn hội họa. Quả vậy, nhờ nghiên cứu kịch bản Œdipe – Roi (Œdipe-Vua) Freud đã lập ra thuyết phức cảm Œdipe; cũng như khi Freud đọc truyện ngắn Gradiva của nhà văn Đức Wilhelm Jensen, nói về những giấc mơ, Freud cho rằng giấc mơ là khởi điểm của sáng tạo văn chương.

Nhà văn Cung Tích Biền

Cung Tích Biền là một nhà văn rất quen thuộc với độc giả miền Nam vào những thập kỷ 60-70. Ông cầm bút sớm, từ năm 1958. Truyện ngắn của ông được đăng trên nhiều tập san, tạp chí văn nghệ, nhiều nhật báo của thời đó. Cung Tích Biền được chú ý với những truyện như: 

Ai Tỉnh Ai Điên

Ngoại Ô, Dĩ An Và Linh Hồn Tôi

Nỗi Buồn Thắp Sáng

Cõi ngoài

Hoà Bình Nàng Tình Rỗng

Cái Chết Của Một Con Đĩ Ngựa

Bạch Hóa.

Vũ Khắc Khoan (1917-1986) là một nhà văn nổi tiếng ở miền Nam, thời 54-75. Ông sớm bỏ ngành Kỹ sư canh nông để theo đuổi đam mê của mình là môn kịch nghệ. Thời còn ở Hà Nội, ngoài việc dạy môn Sử ở các trường Nguyễn Trãi và Chu Văn An, Vũ Khắc Khoan đã sáng tác ba kịch bản : Thằng Cuội ngồi gốc cây đa (1948), Hậu trường (1949) và Giao Thừa (1949). Thằng Cuội ngồi gốc cây đa và Giao Thừa đã được trình diễn ở Nhà Hát Lớn Hà Nội, năm 1951 và năm 1952.

Di cư vào Nam năm 1954, Vũ Khắc Khoan hoạt động trong nhiều lĩnh vực : báo chí, giáo dục, văn học, kịch nghệ. Trước hết ông cộng tác với nhật báo Tự Do. Rồi cùng với Nghiêm Xuân Hồng, Mặc Đỗ, ông thành lập nhóm Quan Điểm, nhóm trí thức tiểu tư sản, phụ trách tờ tuần báo Quan Điểm và nhà xuất bản mang cùng tên. Vũ Khắc Khoan cũng chủ trương nguyệt san văn học Vấn Đề với Mai Thảo. Nỗi đam mê kịch nghệ khởi đầu từ thời còn sống ở Hà Nội, nay được Vũ Khắc Khoan triển khai mạnh mẽ, với những kịch bản : Thành Cát Tư Hãn (1961), Ngộ Nhận (1969), Những người không chịu chết (1972), Ga Xép và Lộng Ngôn, và những công trình khảo cứu như : Tìm hiểu sân khấu chèo (1974), Vở chèo Quan Âm Thị Kính (1974). Vũ Khắc Khoan giữ chức Giám đốc Kịch nghệ ở Trường Quốc Gia Âm nhạc và Kịch nghệ Sài Gòn.

Thể loại tự truyện (autobiographie) không bất biến trong hình thức cổ điển của nó. Với thời gian tự truyện đã tiến hóa để đi về một hướng mới, cái hướng mang một tên mới lạ : autofiction (tự truyện hư cấu). Từ autofiction lần đầu tiên xuất hiện ở Pháp năm 1977, trong cuốn truyện Fils (xin tạm dịch Những sợi dây chằng chịt) của Serge Doubrovsky, gây nhiều hào hứng trong văn giới.

Tự truyện hư cấu là một biến thể của tự truyện, có khuynh hướng phá hủy cái ranh giới giữa hư cấu và phi hư cấu : những biến cố, những sự kiện trong tiểu sử được trà trộn với những chuyện hư cấu, hay bị ngụy trang. Cuốn Fils của Serge Doubrovsky được xem như tác phẩm đầu tiên của loại tự truyện hư cấu.

Ở Pháp, sau Đệ nhị Thế chiến, từ năm 1945 đến khoảng năm 1960, học thuyết hiện sinh được phổ biến rộng rãi trong dân chúng, làm nảy sinh một trào lưu tư duy tràn qua lĩnh vực văn chương, và một lối sống ngoài xã hội.

Một trong những đặc điểm của đời sống văn hóa ở miền Nam thời 54-75 là sự mở rộng tầm nhìn ra thế giới, với ý muốn khám phá, thấm nhuần những tư tưởng triết học mới, những hiện tượng văn học mới, muốn biết thân phận con người được cảm nhận như thế nào qua nghệ thuật viết của các nhà văn trên thế giới. Thế cho nên trong những năm 60-70, có cả một phong trào dịch sách nở rộ.

Thật ra, vấn đề dịch sách Tây phương ở nước ta đã có từ lâu. Người đi tiên phong vào nửa đầu thế kỷ 20 là nhà văn, nhà báo, dịch giả Nguyễn Văn Vĩnh (1882-1936), người có công phổ biến chữ quốc ngữ và đồng thời cũng phổ biến tư tưởng Tây phương. Nhờ những dịch phẩm của Nguyễn Văn Vĩnh mà các thế hệ đến sau được biết đến văn chương Pháp, giúp họ đi vào con đường Tây học.

Đến nửa sau thế kỷ 20, vào thời miền Nam, có thể nói vấn đề dịch sách nước ngoài đã tiến một bước rất dài. Số dịch giả ngày càng đông đảo. Các dịch giả không chỉ nhắm vào văn chương Pháp mà cả văn chương thế giới : từ Âu châu đến Hoa Kỳ, Mỹ châu La tinh đến các nước Ả Rập và đương nhiên vẫn có cái nhìn gần gũi với Á châu.

Ngành dịch thuật phát triển chủ yếu trong hai lĩnh vực : triết học và văn học.

Ngày 1 tháng 5 năm 1940, Albert Camus ghi trong cuốn Sổ tay I (Carnets I) : « Đã viết xong Kẻ ngoại cuộc ». Lúc đó ông 26 tuổi, đã rời Algérie nơi ông chào đời và lớn lên, nơi ông đã bắt đầu cầm bút và hoạt động trong các lĩnh vực báo chí, chính trị, kịch nghệ. Giờ đây, tháng 5 năm 1940, Camus sống ở Paris, trong một khách sạn và cộng tác với báo Paris Soir.

Cuốn tiểu thuyết Kẻ ngoại cuộc ra mắt độc giả năm 1942 và đã thành công rực rỡ. Giới phê bình biết ngay đây là một tác phẩm mới lạ, có tầm quan trọng lớn. Các tên tuổi hàng đầu như Jean-Paul Sartre, Maurice Blanchot đều có bài giới thiệu và phê bình. Cuốn sách làm đề tài cho vô số bài biên khảo và được nghiên cứu về các phương diện văn học, triết học, chính trị, chủ nghĩa thực dân, v.v… Trong khi các nhà phê bình như Pichon Rivière, Alain Costes, Jean Gassin khai thác tác phẩm về khía cạnh phân tâm học, thì các nhà phê bình khác cho rằng Kẻ ngoại cuộc báo hiệu trường phái Tiểu Thuyết Mới ở Pháp, lại có những nhà phê bình xem xét tác phẩm của Camus qua lăng kính của liên văn bản. Chừng đó phản ứng cũng đủ cho thấy Kẻ ngoại cuộc là một biến cố văn học trong những năm 1940. Đó là chưa kể tác phẩm đã được đưa vào nhà trường và đại học ở Pháp cũng như trên khắp thế giới.

Kẻ ngoại cuộc, một tác phẩm hiện đại

Tiểu thuyết Kẻ ngoại cuộc gồm hai phần, dài gần ngang nhau. Những sự kiện được trình bày trong Phần Một lúc đầu có vẻ không có ý nghĩa gì mấy, nhưng được lặp lại trong Phần Hai để vây chặt nhân vật Meursault và làm anh ta phải áy náy.

Kẻ ngoại cuộc được viết với đại từ ngôi thứ nhất : « tôi ». Chính Meursault nói, và người đọc chỉ biết truyện qua những gì anh ta kể. Câu văn thường ngắn, nhất là trong Phần Một, đôi khi không có liên hệ giữa nguyên do và hậu quả, giữa những câu văn, điều này cho thấy Meursault tỏ ra dửng dưng, không hiểu biết về sự hợp lý do xã hội áp đặt, không tin vào sự phối hợp giữa hành động và tư duy của con người. Anh ta chỉ nhận thấy điều mình làm mà không suy nghĩ xa hơn. Cho nên có nhiều câu đơn điệu bắt đầu bằng « Tôi » nối đuôi nhau. Ngôn ngữ được dùng trong Kẻ ngoại cuộc là ngôn ngữ nói, một ngôn ngữ đơn giản, bình dị với vô số kết từ « và » và với vô số mệnh đề : « Tôi nói rằng… », « Tôi nghĩ rằng… », như một người thật thà kể chuyện. Lại nữa, có khi Meursault kể chuyện một hơi dài đưa đến những câu dài không có những cái phẩy để ngắt câu.

 Văn học miền Nam tuy có một tuổi thọ rất ngắn, nhưng chỉ trong vòng hai mươi  năm,  biết bao tác phẩm đã nở  rộ trong một  bầu không khí tự do, ngoài  sự thống  trị  của  mọi  hệ  tư  tưởng,  ngoài  mọi  áp  bức  chính  trị.  Tác  phẩm  của  Thảo Trường  đã  thành  hình trong bối  cảnh đó,  và đã  góp phần  xây dựng  nền văn học miền Nam mà Thảo Trường là một trong những nhà văn trụ cột.

Năm 1954, sau khi Hiệp định Genève được ký kết, một thanh niên 18 tuổi tên Trần Duy Hinh, về sau trở thành nhà văn lấy bút hiệu Thảo Trường, đã rời bỏ quê hương miền Bắc, đành giã từ người mẹ thân yêu để theo làn sóng di cư vào Nam. Đối với người thanh niên này, một cuộc phiêu lưu bắt đầu từ đây, phiêu lưu qua những biến cố lịch sử, qua khói lửa chiến tranh, qua ngục tù cộng sản, để cuối đời trôi giạt đến một cái xứ xa lạ, và từ biệt cõi đời ở đấy. Nhưng cuộc phiêu lưu đã đem lại cho nền văn học Việt Nam những tác phẩm để đời.

Cũng như Thanh Tâm Tuyền, Thảo Trường cầm bút rất sớm, đồng thời ông cũng làm bổn phận của một người trai thời loạn. Ông nhập ngũ và dấn thân cho chính  nghĩa  Quốc  gia.  Ở  Thảo  Trường,  chữ  nghĩa  đồng  hành  mật  thiết  với  trải nghiệm và suy tư. Chữ nghĩa được cân nhắc, nâng niu, quý trọng để nói dùm tác giả bao ưu tư, bao sầu muộn trước sự đảo điên của thế cuộc.