Trong một cuộc phỏng vấn với giám đốc người Pháp Francois Truffaut, giám đốc Alfred Hitchcock đã thảo luận làm sao gây sự giật gân để cho khán giả có nhiều hiểu biết hơn diễn viên mới là điều quan trọng. Trong một phim mà khán giả biết có một trái bom dấu sẵn trong khi hai người khác thản nhiên thảo luận sẽ làm cho không khi căng thẳng và giật gân hơn là một phim với cảnh bình thường, khán giả không biết chút nào về trái bom sắp nổ. 

Trong phim Hitchcock Strangers on a train và phim Shadow of a Doubt, nét ngoài vô hại che dấu sự hãi sợ của mối nguy hiểm sắp tới, một sự nguy hiểm được báo trước khá sớm, không những chỉ bằng đối thoại, nhưng còn bằng máy quay phim xoay quanh với sự nghi ngờ. Biết rằng có trái bom nổ chậm, khán giả muốn báo động cho hai người đang nói chuyện, muốn họ tham dự vào những diễn tiến sắp xảy ra.

Chúng tôi thật vinh hạnh và danh dự khi được Giáo sư Nguyễn Bá Chung yêu cầu điểm sách đặc biệt này của một trong những bậc Thầy được tôn kính và ngưỡng mộ nhất ở Việt Nam. Cuốn sách có tên DREAMING THE MOUNTAIN - GIẤC MƠ TRƯỜNG SƠN của Tuệ Sỹ, người mà tôi có nhân duyên lớn được gặp gỡ, học hỏi, nghiên cứu và hân hạnh được đồng hành một số việc với Thầy. Hòa thượng Thích Tuệ Sỹ, còn được gọi là Tuệ Sỹ, là một nhà thơ nổi tiếng, một giáo sư lỗi lạc, một nhà sư ẩn dật, một học giả đáng kính, một người “bất đồng chính kiến”, và là một trong những nhân vật nổi tiếng và có ảnh hưởng nhất trong nền văn học và văn hóa Việt Nam hiện đại. Thơ của Thầy được tuyển chọn và biên soạn thật chi tiết trong cuốn GIẤC MƠ TRƯỜNG SƠN. Nhà thơ nổi tiếng người Mỹ Martha Collins và giáo sư Nguyễn Bá Chung đã dịch nó. Seedbank sẽ xuất bản ấn bản song ngữ thơ Tuệ Sỹ lần đầu tiên tại Bắc Mỹ và tập thơ sẽ phát hành vào tháng 6 năm 2023. Tôi hoan nghênh và cảm ơn những nỗ lực của GS. Nguyễn Bá Chung, nhà thơ Martha Collins và nhà xuất bản Milkweed trong việc biên soạn và ấn bản sâu rộng, quan trọng này. Đây là tập sách vô giá cho nhiều thế hệ muốn biết về văn học Việt Nam. Trong phần giới thiệu của cuốn sách, tiểu sử tóm tắt của Thầy được đề cập theo các cách sau: 

Bài điểm sách “Invasion: the inside story of the bloody Soviet war and Ukraine's struggle for survival” (Xâm lăng: câu chuyện nội bộ trong chiến cuộc đẫm máu của Nga sô và sự tranh đấu sống còn của Ukraine, Tác giả Luke Harding), của Amy Knight, The New York Review of Books, 6 tháng Tư, 2023.  

 Luke Harding, người từng ở Moscow trong vài năm, vốn là phóng viên  của tờ The Guardian trước khi bị trục xuất năm 2011. Ông có mặt tại thủ đô Kyiv trước khi Nga sô xâm lăng Ukraine đêm 24 tháng Hai, 2022. Tối đó, ông ăn cơm tại nhà văn sĩ nổi tiếng Andrew Kurlow của Ukraine. Trong khi chủ khách thưởng thức món súp đặc biệt và nhâm nhi vodka ngọt, Harding nhớ lại trong cuốn Invasion (Cuộc xâm lược) của mình là Kurkov đã chuyền tay cho mọi người xem tập hồ sơ của cơ quan Cheka, hồ sơ an ninh mật của Bolshevik, khi Kurkov dùng làm tài liệu cho cuốn tiểu thuyết mới nhất. Tài liệu gồm nhiều hồ sơ phỏng vấn, từ năm 1917 tói 1921 khi Hồng Quân xâm lăng Ukraine, mới được độc lập, lại bị sát nhập ngay vào Liên Bang Sô Viết vừa do Lenin tạo ra. Harding mô tả Kurkov là một người “lạc quan’’ nhưng lại nói rằng ông cảm thấy hoàn cảnh “ngày càng u ám”: ”Phải chăng lịch sử tái diễn 100 năm sau, với Moscow lại một lần nữa bóp ngẹt nền độc lập của Ukraine bằng một cuộc xâm lăng khác?” 

 (Đọc “Tuỳ Tưởng Lục” của Ba Kim)

Bìa cuốn “Tùy Tưởng Lục”, Ba Kim

Thường khi gặp được một cuốn sách hay là tôi phải đọc một lèo. Có khi thức trắng đêm đọc cho bằng xong. Chưa xong thì trong người cứ anh ách, ngủ không yên. Lâu ngày thành cái tật, sửa không được.

Cuốn Tuỳ Tưởng Lục tôi đang có trong tay là của một bạn văn trong nước gửi cho. Thỉnh thoảng anh vẫn gửi cho tôi một thứ gì đó, đại loại như trà Tân Cương, cốm Vòng, hoặc tinh dầu cà cuống thứ thiệt, kèm theo một lời nhắn. Thư thì không, tuyệt nhiên. Anh không giấu giếm rằng anh nhát. Lần này có người tin cẩn anh lại gửi quà — một cuốn sách. Chúng tôi chơi với nhau đã nửa thế kỷ, người nọ thuộc tính người kia, tôi không giận anh. Anh cho quà là quý rồi. Anh biết chắc tôi sẽ thích món quà của anh. 

Chủ nghĩa Hiện thực Huyền thoại (tiếp theo)

Cuốn “Discovering Fiction” (bản dịch tiếng Anh từ nguyên tác 發現小說)

1. Tổng quan

Chủ nghĩa Hiện thực Huyền thoại (mythoréalisme) là một khuynh hướng đã nảy mầm và chín mùi trong văn chương Trung Quốc đương đại. Diêm Liên Khoa than phiền những nhà phê bình đã lười biếng không phân tích chủ nghĩa này nên nó rơi vào quên lãng, không được biết tới. Định nghĩa một cách ngắn gọn “chủ nghĩa hiện thực huyền thoại là một tiến trình sáng tạo vứt bỏ mọi tương quan luận lý giản đơn cố hữu, gắn liền với thực tại sống trải để vượt qua, truy tìm một hình thức của cái thực “không hiện hữu”, ta không thấy hay nằm ẩn dưới thực tại. Chủ nghĩa hiện thực huyền thoại dứt khoát tránh xa chủ nghĩa hiện thực như thường được hiểu ở Trung Quốc” (1) Nó thông giao với những liên hệ nội tại bằng những cây cầu do trí tưởng tượng tạo ra dưới những hình thức khác nhau: những ẩn dụ, những huyền thoại, những giấc mơ, những dung tưởng (fantasmes) và sự trừu tương hóa (abstractions) phát sinh từ thực tại hàng ngày và xã hội. Chủ nghĩa hiện thực huyền thoại không thoái bỏ chủ nghĩa hiện thực nhưng vượt qua chủ nghĩa hiện thực trong khi tái sáng tạo thực tại một cách căn bản.”(2)

 Nhân quả tính nội tại (tiếp theo)

Cuốn “Discovering Fiction” (bản dịch tiếng Anh từ 'nguyên tác 發現小說)

1. Cái thực nội tại và cái thực ngoại tại

Diêm Liên Khoa giải thích sự phát sinh của Nhân quả tính nội tại và nhân quả tính ngoại tại: Nhân quả tính bán phần được đặt ra để một mặt kết nối nguyên lý thực sự của nhân quả tính (le principe réel de causalité) trăm phần trăm tuyệt đối, mặt khác dẫn tới ý tưởng về nhân quả tính số không. Chính nhờ nhân quả tính số không nên từ nay tự sự/kể truyện có được một thẩm mỹ học mới và một cái thực mới (un nouveau réel) làm cho tự sự trở lại “bắt chước cái thực”. “Từ thế kỷ XX, thời đại phát sinh và nẩy nở của hai hình thức mới của nhân quả tính mà người đọc, tác giả và lý thuyết gia thành ra cùng đồng ý về một nguyên lý của cái thực hư cấu (principe de réel fictionnel) – cái thực nội tại.”(1) 

Trong khi đó cái thực ngoại tại là cái thực của hành xử (comportement) và của những sự vật chắc chắn là có tương quan với linh hồn, tư tưởng và ý thức nhưng không chỉ phát sinh từ linh hồn, tư tưởng và ý thức. Khá nhiều nhà văn hiện đại đi theo chiều hướng này ngược hẳn với các nhà văn thế kỷ XIX chỉ chuyên chú vào việc tái phục hồi cái thực ngoại tại: Linh hồn, tư tưởng và ý thức của nhân vật “kiểu mẫu” (archetypes) thiết yếu được đúc khuôn liên hệ với ngoại giới, với lịch sử, xã hội, gia đình…Sinh mệnh của Anna Karénine cũng như của Maslova là thời đại. Nếu đặt họ ra ngoài thời đại của họ thì họ không còn hiện hữu nữa. Chính vì họ là nhân vật của lịch sử của họ, thực tại sâu xa của họ nằm giữa cái thực chủ yếu (le réel vital) và cái thực tinh thần (le réel spirituel). “Nhưng những yếu tố kéo họ theo hướng này đa phần là từ những yếu tố ngoại tại và từ một môi trường đang tiến triển. Chính do sự tham gia tích cực của họ mà tiểu thuyết xoay từ cái thực ngoại tại về hướng cái thực nội tại.”(2) Thí dụ Raskolnokoff của tiểu thuyết thế kỷ XIX (Tolstoï) có thực tại nội tâm (linh hồn, ý thức) phong phú nhưng những thất bại, kiêu hãnh, tranh chấp v.v…đã phát sinh từ sự nghèo nàn và bất công của xã hội, nghĩa là từ sự thực ngoại giới.

Bìa sách “Nhân quyền của người Việt  -Từ bộ luật Hồng Đức đến bộ luật Gia Long”

Nhà xuất bản Tổng Hợp TPHCM vừa phát hành rộng rãi tác phẩm “Nhân quyền của người Việt -Từ bộ luật Hồng Đức đến bộ luật Gia Long” của hai đồng tác giả Phan Đăng Thanh – Trương Thị Hòa.

Đây không phải là tác phẩm đầu tiên của hai luật sư yêu lịch sử này. Trước đây, anh chị đã cho ra đời hàng chục tác phẩm, trong đó, bộ “Lịch sử các chế độ báo chí ở Việt Nam” được tặng Giải thưởng sách Quốc gia năm 2020.

Năm nay, trong tinh thần “ôn cố tri tân”, tác phẩm mới nhất của Phan Đăng Thanh và Trương Thị Hòa đưa người đọc về những thời kỳ mà pháp luật của chế độ quân chủ đạt được những tiến bộ đáng ghi nhận nhất. Đó là thời kỳ của bộ luật Hồng Đức, triều vua Lê Thánh tông (1460-1497), tên chính thức là Quốc triều hình luật, và bộ luật Gia Long dưới triều vua Gia Long (1802-1820), tên chính thức là Hoàng Việt luật lệ.

Cuốn “Discovering Fiction” (bản dịch tiếng Anh từ nguyên tác 發現小說)

Nhân quả tính bán phần (tiếp theo)

Thế nhưng những đặc điểm này lại như “không giống thực”. Tuy nhiên chúng lại chẳng phải từ nhân quả tính tuyệt đối hay nhân quả tính số không như nơi Kafka. Chúng ta cười mỉm và tiếp tục đọc và chẳng tìm một giải thích hữu lý cho những cái “dường như là”, “có thể là” mà Garcia-Marquez đã rải suốt quyển truyện. Độc giả cũng như nhà phê bình sẽ không hỏi tại sao người ta sinh ra lại có đuôi. Vậy lý do chính yếu của hiện tượng này là gì? Thứ “bởi vì” nào dẫn tới cái “cho nên” này? Có một điều kiện tiên quyết nào không? Nếu có thì điều kiện này có phù hợp với lương tri không? Và tại sao chúng ta lại không dễ dãi, hiểu biết đối với Garcia-Marquez như với Kafka? Diêm Liên Khoa trích dẫn song song đoạn mở đầu Hóa Thân “Một buồi sáng nọ khi thức giấc…” và Trăm Năm Cô Đơn “Năm nào cũng cậy, cứ vào tháng Ba…”: trích dẫn thứ nhất khiến chúng ta nghi ngờ sự hóa thân của Gregor nhưng trích dẫn thứ nhì thì không có sự nghi ngờ vì truyện của Kafka bắt đầu bằng một sự bất khả còn truyện của Garcia-Marquez bắt đầu bằng một luận lý phát xuất từ “có thể” vẫn còn kết nối với sự lý tính. Trong trường hơp thứ nhì thì “bởi vì” ở dưới kè/thấp kém “cho nên” hay ngược lại: đó là một tương quan của sự không tương đồng, là một biến thiên của nhân quả tính tuyệt đối cho nên Diêm Liên Khoa gọi đó là “nhân quả tính bán phần”, nhân quả tính của “có thể”. Và đó là sự đóng góp lớn vào văn chương của Gabriel Garcia-Marquez.

Bìa sách “Một Tuần Một Đời”

Không gian của Một Tuần Một Đời là một cõi mù sương, không có một con đường nào có tên rõ rệt để dẫn tới một nơi chốn được định vị trên địa lý. Vô phương. Có đến được, hẳn bạn cũng bị ngẩn ngơ, vì tới nơi sẽ chẳng còn ngôi nhà bạn muốn tìm, người bạn muốn gặp. Một không gian không phải là cái được thấy được nhìn. Vì chính người chỉ đường cho bạn cũng cảm thấy như đang chìm trong mê mị, cảnh vật thì chuếnh choáng trong ảo ảnh. Tất cả êm ả. Tất cả chộn rộn. Như thể cuộc sống đang diễn ra, đang như vậy. 

Tôi tự hỏi, đây là hiện tại chăng,

Chợ trưa thưa vắng, con đường không một bóng cây. Nắng hừng hực như bốc hơi, nhập nhòe trên con phố xô bồ san sát nhà cửa, quán xá. Những ngôi nhà chuếnh choáng trong một thứ ảo ảnh vật vờ, xiêu đổ. Quán im thinh, âm thanh rù rì mỏi mệt của những cánh quạt quay đều từ chiếc quạt điện máng trên cao như từ một cõi nào xa vắng vọng về. Luồng gió nhân tạo chưa đủ hong khô những giọt mồ hôi rịn trong lưng áo, lại mang đến cho tôi một thứ cảm giác lạnh lẽo rờn rợn thịt da. Thứ cảm giác từ đâu đến vây bủa, mơ hồ, lạ lùng tôi không thể nào hiểu được. Và chừng như tôi cũng đang chìm trong mê mị…

 Nhân quả tính số không

Cuốn “Discovering Fiction” (bản dịch tiếng Anh từ nguyên tác 發現小說)