Bức tường Berlin, hình chụp năm 1986.

The "Big Three": từ trái sang phải: Stalin, Roosevelt, Churchill tại hội nghi Teheran 1943. Quá trình chia cắt nước Đức và phân vùng ảnh hưởng ở châu Âu bắt đầu từ đây. Hình Wikipedia

Bản đồ chia cắt nước Đức và nước Áo tại hội nghị Potsdam. Cả hai nước đều bị chia làm bốn phần. Trong vùng Anh quản lý ở Đức còn có khu vực quân Bỉ (thay mặt Anh) quản lý. Hai thủ đô Berlin và Wien (Vienna) đều nằm lọt thỏm trong vùng của Liên Xô. Tình hình chính trị ở Đức và Áo từ 1945-1955 tương đối giống nhau. Nhưng tháng 10.1955 Liên Xô rút khỏi Áo.

Trong những tháng cuối cùng của cuộc chiến, Hồng Quân Liên Xô đã chiếm sang cả những vùng ở Bắc Âu [1]. Ngược lại, Mỹ cũng giải phóng khu vực quanh Leipzig[2]. Sau này hai bên rút về theo đúng bản đồ đã thỏa thuận.

Sau khi Đồng minh đổ bộ vào Normandie hè 1944, quân Pháp của tướng de Gaulle cùng với phong trào kháng chiến (Résistance) trong nước chia lửa mạnh mẽ với quân Anh-Mỹ nên Pháp cũng được chia phần chiếm đóng nước Đức. 50.000 quân Bỉ cai quản vùng Cologne-Bonn từ tháng 8.1945 đến tận 2003 chỉ là lực lượng hỗ trợ cho quân đội Anh chứ Bỉ không được coi là lực lượng chiếm đóng.

Thế là nước Đức bị chia cắt thành bốn vùng. Liên Xô giữ 1/4 nước Đức ở phía đông là vùng trù phú và phát triển nhất với hơn 20 triệu dân, bao gồm các trung tâm công nghiệp như Dresden, Magdeburg, Berlin, Chemnitz v.v.

Ngoài ra, thủ đô Berlin nằm lọt thỏm trong lòng Đông Đức cũng bị chia làm bốn phần. Liên Xô kiểm soát phần Đông Berlin, sau này thành thủ đô nước CHDC Đức.

Ba phần tư nước Đức còn lại do Mỹ, Anh, Pháp quản với 62 triêụ dân. Ba vùng chiếm đóng này không trở thành ba miền khác nhau vì Đồng minh thỏa thuận để cho người Đức tự quản.

Ba vùng này đều duy trì nền kinh tế tự do trong thể chế dân chủ tư sản nên đã cùng nhau lập ra nước Cộng hòa Liên bang Đức vào ngày 23.5.1949. Lực lượng chính trị được đồng minh hỗ trợ ở đây là các phong trào dân chủ chống Hitler.

Những người lập quốc như Konrad Adenauer, Willy Brandt, Kurt Schumacher hay Theodor Heuss đều từng bị Hitler truy bức, bắt giam hoặc phải đi tỵ nạn ở nước ngoài nên họ đã làm ra một bản hiến pháp rất tiến bộ, đưa việc bảo vệ nhân quyền và dân chủ lên hàng đầu. Về mặt nhân quyền, hiến pháp Đức 1949 đã vượt qua hiến pháp Mỹ và Pháp. Điều 16a khẳng định quyền tỵ nạn chính trị tại Đức là một ví dụ.

Vì ở miền Đông đang hình thành một nhà nước công nông theo mô hình XHCN của Liên Xô nên những người lập quốc Tây Đức chưa coi nhà nước CHLB Đức là quốc gia hoàn chỉnh. Do đó bản hiến pháp 1949 được những người soạn thảo đặt tên là “Bộ luật cơ bản“ (Grundgesetz). Họ dành việc viết hiến pháp (Verfassung) cho nước Đức thống nhất sau này.

Churchill, Truman và Stalin tại hội nghị Potsdam tháng 8.1945. Mọi chi tiết chia cắt nước Đức thành 4 miền và quy chế chia cắt Berlin được khẳng định. Hình Wikipedia

Ngày 7.10.1949 nước CHDC Đức, nhà nước công nông đầu tiên của dân tộc Đức ra đời ở miền đông. Tại sao trong một nước Đức phát triển cao lại có một chính quyền công nông?

Bên cạnh việc Liên Xô chiếm đóng Đông Đức còn có nhiều yếu tố địa chính trị thú vị.

Về địa lý, toàn bộ lãnh thổ CHDC Đức là trung tâm của nước Phổ (Prussia, Preussen), nước mạnh nhất trong các nhà nước Đức phong kiến trước khi được thống nhất thành Đế chế Đức vào năm 1871.

Từ đó cho đến lúc Hitler lên cầm quyền 1931, nước Phổ vẫn được coi là “Nhà nước tự do“ (Freistaat), là “Thành trì của nền dân chủ“(Bollwerk der Demokratie), nơi mà cánh tả luôn chiếm thượng phong. Từ sau cách mạng Đức 1918, các chính đảng cánh tả như đảng Xã hội (SPD) và đảng Cộng sản (KPD) luôn chiếm số lượng ghế lớn trong quốc hội Đức. Thủ tướng Phổ là Bismarck đã đưa ra chế độ bảo hiểm xã hội toàn dân từ cuối thế kỷ 19. Phụ nữ Phổ được đi bầu từ 1918, sớm nhất châu Âu. Từ năm 1840 ở Đông Đức đã có vườn trẻ. Từ đó danh từ “Kindergarten“ được dùng nguyên thể trong nhiều thứ tiếng…

Tóm lại:Tư tưởng XHCN đã có chỗ đứng rất vững chắc ở Đông Đức. (Đó là chưa kể đến 85% dân Đông Đức theo đạo Tin lành, cách tân hơn những đồng bào Thiên chúa giáo ở miền Tây.)

Nước Phổ bên cạnh việc phát triển cao về công nghiệp và phúc lợi xã hội, còn có nền hành chính kỷ cương nhất thế giới. Sự kỷ cương này không chỉ tạo ra cung cách quản lý chặt chẽ, rất khoa học (mà bộ máy STASI sau này là một ví dụ). Nó còn tạo ra đức tính chấp hành mệnh lệnh tuyệt đối trong dân chúng (gehorsam = vâng lời). Đức tính này là đất sống cho các nền chuyên chế. Chủ nghĩa quân phiệt Phổ cũng thừa hưởng đức tính này.

Nước Phổ từng trải rộng đến sát nước Nga, quan hệ khăng khít với Nga. Rất nhiều tướng lãnh, quý tộc Phổ phục vụ các triều đại Sa hoàng, có huyết thống với người Nga. Sau cách mạng tháng 10, toàn bộ tinh hoa của nước Nga phong kiến chạy sang Phổ. Các yếu tố lịch sử, văn hóa này giúp cho mối liên kết Đông Đức-Liên Xô chặt chẽ hơn là giả sử Liên Xô chiếm đóng Tây Đức.

Có người coi CHDC Đức thực chất là nước Phổ hiện đại mang học thuyết XHCN. Tuy gọi là nhà nước công nông, nhưng quốc huy của nó không có lưỡi liềm của nhà nông. Thay vào đó là cái compa của trí thức.

Quốc huy CHDC Đức (DDR) với compa và búa ở trung tâm. Hình Wikipedia

Bên cạnh các yếu tố địa chính trị nói trên, vai trò của phong trào Cộng sản Đức vô cùng quan trọng. Là nước công nghiệp nặng, Đức có một giai cấp công nhân khổng lồ, tạo chỗ đứng vững chắc cho đảng Cộng sản Đức (KPD). Vì đảng NSDAP của Hitler và KPD đều muốn độc quyền lãnh đạo đất nước nên Hitler khủng bố, tiêu diệt đảng Cộng sản tàn khốc nhất. Nhiều người cộng sản chạy sang Liên Xô, thành lập Ủy ban Quốc gia nước Đức Tự do (National Kommitee Freies Deutschland NKFD) [3]. Ủy ban này thu phục thêm nhiều tướng lĩnh tù binh Đức, giúp Hồng quân và Đồng minh giải phóng nước Đức. NKFD gồm 5000 người được tổ chức chặt chẽ, trang bị tốt đã trở thành nòng cốt vũ trang của nhà nước CHDC Đức.

Liên Xô cũng giải phóng nước Áo, cũng chiếm phần lớn nước Áo và một phần thủ đô Vienna từ năm 1945 y như Đức. Khổ nỗi người Áo sống bằng nhạc, lễ hội, ít công nghiệp, không có phong trào cộng sản nên Liên Xô loay hoay mãi không xây dựng được nhà nước XHCN ở đó. Năm 1955, Moscou đành trao trả độc lập cho nước Áo trung lập, sau khi đã bóc hết nhà máy, đường sắt, tàu hỏa v.v. để trả nợ chiến tranh [4]. Người Áo mừng húm vì “Của đi thay người“. (Chỉ người Việt hơi buồn vì sau này không ai được đi “Hợp tác lao động“ ở Áo.)

Trong khi đó nước Đức bị chia hai. Biên giới Đức-Đức (innerdeutsche Grenze) dài 1400 km chia cắt hai miền cũng hình thành từ tháng Mười 1949, ngay sau khi nước CHDC Đức ra đời.

Biên giới Đức-Đức dài 1400km hình thành từ năm 1949, sau khi nước CHDC Đức ra đời. Khi đó Berlin vẫn là thành phố thống nhất, chưa có bức tường.

Nhưng Berlin vẫn là một thành phố thống nhất, vẫn chung một hệ thống nhà đèn, một hệ thống cấp thoát nước, một mạng lưới giao thông v.v… Hai bên đông tây thành phố vẫn qua lại bình thường.

Nhiều người nhầm lẫn, coi bức tường Berlin là biên giới Đức-Đức. Lý do là bức tường đó được bất ngờ dựng lên trong một đêm, như một quả bom hạt nhân nổ khiến cả thế giới nói về nó, coi nó như một biểu tương của chiến tranh lạnh. Còn biên giới Đức-Đức thì khổng lồ hơn nhiều, cứ ngấm ngầm len lỏi, lớn dần lên giữa các làng mạc trong vòng 7 năm liền nên ít ai để ý đến nó.

Sau hội nghị Potsdam tháng 8.1945, quân đội các bên rút về những đường biên đã thỏa thuận và thiết lập chế độ quân quản. Ba vùng quân quản phía tây chỉ kiểm soát giấy căn cước đi lại để bắt các tội phạm Nazi còn ẩn náu. Sau khi ba vùng thống nhất tiền tệ vào năm 1948, dùng chung đồng DM thì tự do thông thương hoàn toàn.

Giữa vùng Xô Viết và 3 vùng còn lại cũng có một đường ranh. Nhưng bên cạnh việc truy lùng tội phạm chiến tranh (thông qua căn cước), Liên Xô còn kiểm soát hành chính bằng giấy thông hành (Passierschein). Lúc đầu, khi lính Liên Xô còn kiểm soát, mọi việc nhiêu khê nhưng vẫn ụ xọe cho xong. Đến khi chính quyền được trao dần cho những người cộng sản Đức thi công việc trở nên khắt khe hơn. Công an đông Đức biết rõ lý lịch của từng người làng nên việc cấp giấy thông hành trở nên khó khăn. Thế là dân chúng bắt đầu vượt biên, đi qua các con suối, các đường mòn để sang bên kia chơi, mua sắm, thăm nom. Để chống lại việc này, chính quyền miền Đông cứ dần chăng thêm thép gai hết đoạn này đến đoạn khác, buộc người dân phải đi qua các cửa khẩu, giờ đây do công an người Đức kiểm soát.

Câu chuyện có thật của làng Mödlareuth ở miền nam CHDC Đức được đài truyền hình ZDF làm thành phim với tên “Làng Tannbach“[5] là một khắc họa điển hình của quá trình chia cắt nước Đức. Đường biên giữa hai khu vực Xô-Mỹ là một con suối chạy qua giữa làng. Sau chiến tranh, cả hai bên đều đói khổ, điêu tàn như nhau.

Trong khi cuộc sống ở bên Đông bị xáo trộn bởi cải cách ruộng đất, quốc hữu hóa, thì ở bên Đoài bọn cựu Nazi lại làm loạn. Những kẻ như lão địa chủ Schober lợi dụng lúc tranh tối tranh sáng nịnh người Mỹ để thâm nhập vào chính quyền, quân Mỹ thì ú ớ. Nhưng Schober không ngờ rằng có người giữ được tấm thẻ đảng NSDAP (đảng Quốc xã) của gã. Thế là cuộc truy tìm tấm thẻ đảng của Schober trở nên đẫm máu.

Có thể nói thời kỳ mới hòa bình, cuộc sống ở hai miền Đông-Tây Đức đều khốn khổ như nhau. Người ta đi lại vì kinh tế thì ít, mà vì thăm nom là chủ yếu. Nhưng việc cái hàng rào ngăn chặn người dân đi từ Đông sang Tây cứ cao dần lên khiến người Đông Đức hoảng sợ và ngày càng có nhiều người bỏ sang phía Tây. Dòng người càng tăng thì cái hàng rào thép gai đó càng dài ra và cao lên. Nhưng nó chưa phải là biên giới. Nước Đức vẫn là một, cùng đói khổ đổ nát như nhau.

Sau ngày 7.10.1949 khi nước CHDC Đức ở miền Đông ra đời để trả lời việc hình thành nước CHLB Đức ở phía Tây thì cái hàng rào thép gai đó được Đông Đức đơn phương xây thành biên giới. Khi đó nó đã dài 1400km với hàng trăm chòi canh có đèn pha và các trạm chó săn. Cho đến năm 1952, nó được mở rộng thành hai hàng rào thép gai, ở giữa là đường đi của lính biên phòng. Hàng rào dây thép gai được gắn các loại cảm biến để khi có người động vào sẽ báo động. Lại còn có loại mìn tự động phát hỏa về phía có tiếng động [6]. Không biết loại mìn có chân tay này đã giết chết người nào chưa, nhưng lợn, hươu rừng thì rất nhiều.

Tháp canh và hàng rào ở biên giới Đức-Đức cũ. Hình Wikipedia

Năm 1970, tôi thực tập ở đài truyền hình Rostock, chơi thân với ông Parschen, người phụ trách chương trình săn bắn và lâm nghiệp “Weidmannsheil“ nên hay được đi theo quay phim ở vùng sát biên giới Đông-Tây Đức.

Tuy chỉ đứng từ xa nhìn vào, nhưng tôi bị ấn tượng mạnh bởi hệ thống hàng rào dây thép gai hùng vỹ này. Người Đức làm cỗ máy giết người đó cũng rất chỉnh tề, chỗ nào cũng có biển báo: hoặc là sẽ bị bắn, hoặc sẽ có mìn. Người ta đã rải 1,3 triệu trái mìn trên nhiều tuyến biên giới[7]. Sau ngày thống nhất nước Đức, việc tháo gỡ các bãi mìn này cũng nhanh vì công binh có các bản đồ chính xác đến từng cm.

Biển báo cảnh báo trên biên giới nội địa Đức trước đây (Bản dịch tiếng Anh: Khu vực hạn chế biên giới. Cấm xâm phạm và lái xe). Hình Wikipedia

Mìn sát thương định hướng SM-70 là một loại mìn thông minh, phát hiện tiếng động và cử động, tự động phát nổ, gắn trên hàng rào biên giới. Hình Wikipedia

Làng cộng hòa Rüterberg ở tây bắc CHDC Đức có quy chế đặc biệt, vì nằm lọt thỏm trong vùng quân Anh mà sau này Tây Đức quản lý. Hình Wikipedia

Vì lọt thỏm trong lãnh thổ Tây Đức nên nhiều người Đông Đức vẫn đến làng này du lịch và tranh thủ ban đêm, trốn sang bên kia. Năm 1961, CHDC Đức xây hai lớp hàng rào bao quanh 3 mặt làng, ở giữa là đường đi có đèn pha chiếu sáng, có lính biên phòng đi tuần. Vậy mà thỉnh thoảng vẫn có người cắt được dây thép gai, lừa được lính biên phòng để chạy qua bên kia. Tức quá, công an Đông Đức rào béng cả mặt thứ tư, xây một cái cổng sắt to đùng và chỉ cho người làng được ra vào. Ở giữa làng, người ta xây một tháp canh cao vút, có đèn pha chiếu sáng bốn mặt. Họ hàng, bè bạn ở nơi khác muốn đến thăm, phải làm đơn xin phép trước cả tháng. Lá đơn phải được cơ quan công an ở Rüterberg và ở nơi ông họ hàng kia chứng nhận. Xe cộ, máy móc nông nghiệp của dân làng Rüterberg mỗi khi đi qua cổng làng đều bị kiếm soát chặt chẽ như ra vào một căn cứ hạt nhân. Từng đống rơm rạ đều bị khui ra xem có ai nằm trong đó không. Dân làng có một loại căn cước riêng. Cuộc sống ở đó cũng khá giả hơn các nơi khác vì là bộ mặt của CHDC Đức lọt thỏm trong Tây Đức giàu có…. Từ đó hình thành ra “Làng Cộng hòa Rüterberg“, kẹp giữa hai nước Cộng hòa Dân chủ và Liên Bang Đức.

Những ví dụ trên cho thấy chính quyền CHCD Đức chi một phần rất lớn GDP cho biên giới. Giá như không có cái đó thì đời sống dân Đông Đức chắc sướng lắm. Mà quả thật, tới đầu những năm 1960, khoảng cách về kinh tế giữa hai miền chưa lớn. Nhìn sang Tây Đức người ta chỉ thèm những cái ô-tô đẹp, những loại cà phê, thuốc là thơm, rượu ngon, nói chung là đồ xa xỉ. Dân chúng Đông Đức ăn uống no đủ, có nhà cửa bao cấp, trường học, vườn trẻ, y tế miễn phí, không lo thất nghiệp v.v. Đối với tôi CHDC Đức là thiên đường XHCN, không có lý do gì để dân bỏ đi.

Vì vậy tôi tin là cái biên giới kiểu dinh lũy đó, được canh phòng bởi 45.000 quân nhằm chống lại một cuộc xâm lăng từ bên kia, chứ không nhằm ngăn chặn làn sóng di dân về phía tây.

Sau này tôi mới vỡ ra rằng: Người dân Đông Đức không thiếu ăn, thiếu mặc, không lo sợ thất nghiệp, nhưng thiếu tự do. Đó là lý do khiến họ bỏ về miền Tây. Chính quyền coi đó là tội bỏ trốn (Republikflucht) trong khi người dân coi là đi tỵ nạn.

Nhưng giải đất chết người đã chặn đứng dòng người tỵ nạn.

Trong khi đó thành phố Berlin vẫn tiếp tục hưởng quy chế đặc biệt của Đồng minh. Việc đi lại giữa bốn vùng uỷ trị ở Đông và Tây Berlin vẫn bình thường. Tàu điện, tàu nhanh (S-Bahn), xe Bus vẫn chở khách qua lại. Ở mỗi checkpoint (cửa khẩu), cảnh sát vẫn kiểm tra căn cước. Ở cái thành phổ mênh mông này còn muôn vàn ngõ ngách mà bọn trẻ con vẫn chạy sang chơi với nhau, đám thanh niên vẫn sang bên kia phố tán gái, nhảy đầm mà không cần check point. Người Đông sang được Tây Berlin mà muốn ở lại bên đó sẽ được chấp thuận ngay và được máy bay đồng minh chở về Tây Đức định cư.

Cửa thoát này khiến dòng tỵ nạn qua Berlin ngày càng nhiều. Ngày cao điểm nhất có đến 20.000 người đổ sang Tây Berlin.

Ước tính từ tháng 10.1949 đến hè 1961 có khoảng 3 triệu công dân CHDC Đức bỏ sang Tây Đức, phần lớn là qua ngả Tây-Berlin[9].

(Còn tiếp)

Nguyễn Xuân Thọ

[1] https://en.wikipedia.org/wiki/Liberation_of_Finnmark?fbclid=IwAR0UZSvIlD7QgoWp13Hek9EuBGEqRhthi3Q7mQynN77T-YeJd1-3gzMsLs8

[2] https://www.l-iz.de/bildung/zeitreise/2020/04/Erinnerung-an-den-75-Jahrestag-der-Befreiung-Leipzigs-durch-die-US-Armee-vor-der-Gedenkstaette-Museum-in-der-Runden-Ecke-327090?fbclid=IwAR1kOloF2P3dra2W3-8vkvZK2YZGJgieRwtiUC0swr8JU7M3Ym8gcZY8afg

[3] https://en.wikipedia.org/wiki/National_Committee_for_a_Free_Germany?fbclid=IwAR0IUx15XEs0zIV-JaNfWyoVH1WuaQjGNIiBzoYQa27YUiXUtpGCcPjGrg8

[4] https://en.wikipedia.org/wiki/Allied-occupied_Austria?fbclid=IwAR0zuUypy07OED2F7T-Vulq0HY5tk2tIUo57iCiW-GteAngLzFaZ-YGWnvQ#Soviet_rule_and_reestablishing_Austrian_government

[5] https://l.facebook.com/l.php?u=https%3A%2F%2Fwww.zdf.de%2Ffilme%2Ftannbach%3Ffbclid%3DIwAR21bwOLcTVFUT_zW3PzCWXbuPzidsnoHy0e04ZwfUhJQlPpmJqf8QgIQKQ&h=AT1dtg4i2pfqcSU64K2mhvXUBvgKXUcZvDeZ0VbVkiTiXS_Rks1pRECoOyBPDeAy6YezNXYMMMwehMW0k2c4uGhM-C_xJrQ_9ctfd9a0BErokMxmhGK6FbqFWmLXf-jiCH8ayiQsWGgi_zFOag&__tn__=-UK-R&c[0]=AT35UtyT_eM25pH2yLX34bIzv2cmtKtPr3Q9KGTpojA9M9vd7OZO6SodBAdFMZHTe1C9mYfCMUxueDGsxV2JPkshWs0aHpkLb4WGbzC0ao9uzk2gKY8iCdEFx-t3nerfMUXcNDDCpMGY4Ri71hNqltweIQ

[6] https://de.wikipedia.org/wiki/Selbstschussanlage?fbclid=IwAR0pSZKarwo6y2f7e31kvvz3EZVXhK-4MSaJ9Opkitq1Ks9WOuciTR5TyVs

[7] https://www.welt.de/kultur/history/article125707234/DDR-Erbe-Landminen-kann-noch-Millionen-kosten.html?fbclid=IwAR1kOloF2P3dra2W3-8vkvZK2YZGJgieRwtiUC0swr8JU7M3Ym8gcZY8afg

[8] https://www.facebook.com/tho.nguyen.9231/posts/pfbid02x5VGYMn2mwujHJrCffnKJ8HyanhwMWqWhrYzzShhCg5yhHtg4qCr7ehhvpP99nyYl

[9] Từ sau 13.8.1961 đến đầu năm 1990 có thêm khoảng 500.000 công dân CHDC Đức bỏ sang CHLB Đức. Trong suốt 45 năm chia cắt, tổng số người Đông chạy sang Tây Đức là 3,5 triệu người. Có 400.000 người từ Tây Đức chạy sang Đông Đức.