Vào buổi sáng ngày 24 tháng Hai, 2022, khi chiến xa Nga vượt biên giới Ukraine hướng về Kyiv, ngôi sao nhạc pop Jerry Heil, lúc đó 26 tuổi, đang nổi tiếng với những bài ca vui nhộn, và tự nhận thức về bản thân, thí dụ như bài “Okhrana Otmera, tạm dịch “Anh bỏ Em”, chuyện kể về một thanh niên gọi nhầm tên người nữ trong lúc làm tình. Những bài khác nói đến việc mua sắm, ăn chay trường.

“Bây giờ, dù thiên hạ yêu cầu tôi trình diễn trên sân khấu những bài hát tiền chiến, tôi cũng không lòng dạ nào mà hát lên được.”Heil đã cho Newsweek biết vậy vào cuối tháng Ba, trước buổi trình diễn tại thị trấn Iano-Frankivsk, ở phía tây của Ukraine.

Vào một thời điểm khác thì văn hóa cũng phải phản ảnh sự khác biệt đó. Tôi phải diễn tả sự khác biệt đó vì bây giờ tôi đã đổi thay. Tôi đã trưởng thành rất nhiều kể từ năm qua, cùng một lúc với đất nước Ukraine của tôi.”

“ Tôi nhớ lại đã tỉnh thức một phút trước khi tiếng nổ đầu tiên và không hiểu tại sao tôi cảm thấy tinh thần căng thẳng,” cô nói như vậy. “ Rồi tôi nghe quả bom đầu tiên nổ như thế và tôi nghĩ phải chăng pháo bông?” Tôi ra mé cửa sổ, nhìn thấy cuộc chiến thực sự đã bắt đầu: cả bầu trời lóe đầy lửa đạn.”

Heil đang thuê mướn căn nhà trong một thành phố nhỏ phía bắc Kyiv, không xa Bucha và Irpin bao nhiêu, hai thị trấn sau này điển hình cho sự man rợ của Nga. Cô và người em chuồn thẳng về nhà bố mẹ. Sau khi không khuyến cáo được bố mẹ di tản, hai người chạy về biên giới phía Tây. Vì trong tuổi tòng quân, em của Heil không đi được, nhưng Heil đi bộ thoát sang Romania cùng với nhạc cụ.

“ Bài hát đầu tiên tôi viết, tựa đề, “Putin, cút về đi!” bài ca dựa trên một câu thông dụng khi chơi banh, có thể tạm dịch, “Putin là con c…” Heil nói như vậy. “Tôi muốn dịch nó ra có vẻ lịch sự hơn một chút để có thể hát trên sân khấu Âu Châu. Lời nhạc bằng tiếng Anh, vì tôi hiểu rằng Anh ngữ làm cho thế giới chú ý tới những gì Nga đang làm ở quê hương của tôi.”

Kể từ đó trở đi, Heil đã trình diễn nhiều hơn là cô có thể đếm được, cô đã tặng hết số tiền của những buổi trình diễn vào nỗ lực chiến tranh ở quê nhà, trong khi đấu tranh để đảm bảo rằng khán giả phương Tây không mất hứng thú với lý tưởng của Ukraine.

Câu chuyện của cô không phải là độc nhất vô nhị. Vào ngày 27 tháng Hai, 2022, ngày mà quân Nga chiếm Bucha, Andriy Khjynvnyuk, ca sĩ chính của băng nhạc rock Boombox và là thiện nguyện viên của Lực Lượng Phòng Thủ Lãnh Địa cũng có mặt ở Kyiv, đầu đội mũ khúc côn cầu của đội Yankees NY và mang theo một khẩu súng trường. Đứng trước nhà thờ cổ kính từ thế kỷ Mười Một, anh trình diễn bài quốc ca “đây là Viburnum Đỏ trong Thảm Cỏ Xanh.” 

Ca sĩ Andriy Khlyvnyuk trình diễn bài “Oh, the Red Viburnum in the Meadow”

Đạo diễn Oleg Sentsov, gốc Crimea, người từng bị bắt 5 năm ở Nga về tội phản đối việc sát nhập thành phố của ông năm 2014 cũng có mặt trong đám đông. Sau khi giúp phòng thủ Kyiv trong những tuần lễ đầu tiên của cuộc chiến toàn diện, Sentsov được gửi tới Bakhmut, một thành phố bị vây hãm. 

Người dẫn chương trình truyền hình Serhiy Prytula đã đem kỹ năng tổ chức những chương trình gây quỹ công cộng giúp cho lực lượng Ukraine nhiều triệu đô la dụng cụ, bao gồm cả máy bay không người lái Thổ Nhĩ kỳ, Bayraktar, và thiết vận xa Anh quốc.

Trước cuộc chiến, văn hóa Ukraine đã đánh dấu bằng những tranh luận chính trị lớn tiếng; kể từ khi có cuộc xâm lăng, không một nhân vật văn hóa hay chính trị nào đứng ra chống đối cuộc xâm lược của Nga sô.

Âu châu thật là một nơi kỳ lạ!

Mặc dù guồng máy tuyên truyền được kiểm soát của điện Cẩm Linh đã dấu không cho dân chúng biết thực trạng bỉ ổi của chiến tranh, nhiều nhân vật thuộc tầng lớp trí thức đã công khai chỉ trích chính quyền.

Những ca sĩ rap nổi tiếng Morgenshtern, Noise Mc và Oxxxyuron, ca sĩ Zemfira và nhà trình bày TV Maxim Galkin là những người được chính thức cho vào sổ làm việc cho ngoại bang. Biết bao người khác đã bỏ xứ ra đi.

Tại buổi hòa nhạc mới đây ở Mốt cu, ca sĩ Alexander Ivanov của nhóm Naiv đã cho thính giả biết về trường hợp một bé gái 13 tuổi Masha Moskeleva, sau khi em vẽ một bức ảnh tại trường trình bày hỏa tiễn bắn vào người mẹ và đứa con Ukraine, cha cô bé đã bị hai năm tù vì đã “làm mất uy tín của quân đội”. Hưởng ứng lời kêu gọi của Ivanov, thính giả của buổi nhạc hội hô lớn “ ĐM chiến tranh.”

Tuy vậy, cuộc tham khảo ý kiến của Trung Tâm Độc Lập Levada thường cho thấy hơn 70% dân Nga, “với tính cách cá nhân, vẫn ủng hộ những hành động của quân lực Nga sô tại Ukraine. “

Nhà cầm quyền đã kiếm cách bịt miệng những kẻ chống đối. Tháng Chín năm vừa qua, ca sĩ 74 tuổi và là biểu tượng thời Liên Xô, Alla Pugacheva đã công khai xin được cùng với chồng là ông Galkin ở trên sổ bìa đen. Thay vì mạo hiểm xa lánh lượng khán giả lớn tuổi đã về hưu và hoài cổ của Pugacheva, điện Cẩm Linh đã khước từ đơn xin của bà. Mốt cu đã gắng biến cuộc chiến chinh phục thảm khốc thành sự đàn áp từ quê nhà.

Sự ủng hộ chiến cuộc giữa người Nga với nhau đã làm nhiều công dân Ukraine cắt liên lạc với bạn bè/ thân nhân bên kia biên giới; và sự kiện này đã lan đến cả văn nghệ đại chúng Ukraine. Danh hài Anton Tymoshenko cho Newsweek hay, “Đã có nhiều người Nga chết trong câu chuyện hài hước của chúng tôi. Chuyện kể ngày càng sầu thảm hơn”. Danh hài Hanna Kochegura đưa ra thí dụ: kể từ khi có cuộc chiến, những diễn viên Ukraine đã xuất ngoại gây quỹ cho quân đội. Khi Kochegura đang ở Ba lan, cô ta ngạc nhiên vì có sự hiện diện của người Nga nơi công cộng.

“ Thật là ngoài sức tưởng tượng,” cô nói. Tôi không nghe tiếng Nga trong nhiều tháng, và câu trả lời theo tâm lý của tôi là, “kẻ thù đang ở trước mặt, nó sẽ giết tôi.” Đầu óc bảo tôi :“họ là những kẻ giết người!”

“Âu Châu quả là một nơi kỳ lạ” cô ta phát biểu khi đang đóng kịch. “Đây là những người Nga đang đi lại, đang làm công việc thương mại, không ai giết họ cả. Ở Ukraine, điều đó không thể xảy ra được. Ở Ukraine, họ có thể giết người Nga - một cách hợp pháp- vì Ukraine là một nước lớn trên thế giới.

Chấm dứt mâu thuẫn

“Khi một quốc gia phóng ra cuộc chiến diệt chủng vào nước láng giềng, hành động đó làm nẩy sinh ra những tình cảm như sau.” Frederick Kagun thuộc Viện Nghiên Cứu Chiến Tranh cho Newsweek biết , “Putin đã gây nên mạnh mẽ ý niệm căn cước và tinh thần quốc gia của người Ukraine hơn là dân Ukraine mất hàng trăm năm để đạt mức độ đó. Giờ đây chúng ta thấy sự trỗi dậy của bản sắc Ukraine : họ hoàn toàn độc lập với căn cước Nga sô.”

Trước đây chẳng bao lâu, hai quốc gia lấy lịch sử trùng hợp làm yếu tố kết hợp. Ngay cả khi Ukraine trở thành độc lập vào năm 1911, dân Ukraine vẫn chạy sang Nga vì cơ hội kinh tế. Nghệ sĩ thuộc thế hệ lớn tuổi hơn Jerry Heil thường sống, làm việc và đa số kiếm tiền ở biên giới phía bắc. Chính Tổng Thống Volodymyr Zelensky cũng lừng danh cuối năm 1990 trong buổi tranh tài hoạt kê của Nga, nơi mà các nhóm tranh thủ để trở thành quán quân tại Mốt cu.

“ Trước 2014, có nhiều mâu thuẫn tại Ukraine về Nga sô, Kagan phát biểu, “Ngay trước 2022, vẫn có cơ hội tạo ra liên hệ thân hữu giữa hai nước nếu người Nga chuẩn bị tiến tới một cách bình đẳng hơn, nghĩa là không có tính cách đế quốc. Bây giờ tôi nghĩ là chúng ta thuộc thế hệ tách rời khỏi bất cứ liên hệ nào giữa hai quốc gia và dân chúng.”

Trong khi Jerry Heil đang thăng tiến với nghề nghiệp vào những năm 2010, thị trường quốc nội cũng đã đủ cho cô sản xuất những bài hát bằng tiếng mẹ đẻ và phát triển được, không cần phải dựa dẫm quá đáng vào Nga sô.

Khi Heil là sinh viên tại Nhạc Viện Kyiv, cô bắt đầu một kênh youTube trình diễn một loạt những buổi xướng ca với các nghệ sĩ khác. Một trong những nghệ sĩ nổi danh là Monetochka, một ca sĩ pop nổi tiếng của Nga, bị vào bảng phong thần tháng Giêng 2023 vì thái độ chống báng chính phủ trong cuộc hành quân đặc biệt ở Ukraine. Trước chiến tranh, bà và Heil có thể cùng nhau hợp tác, coi nhau như bạn, nhưng giờ đây thì hoàn toàn chấm dứt.

“Văn hóa Nga sô dựa vào dối trá, và tôi không muốn dây dưa vào đó chút nào cả,” Heil phát biểu. “Chúng tôi học được từ những lớp văn chương, và lịch sử là qua bao nhiêu kỷ nguyên, người Nga tìm cách giết hại lịch sử, giết hại nhân tài, và tiêu diệt tập quán của chúng tôi.”

Trong những bài ca trình diễn năm ngoái, cô đã hát, “Họ có thể bỏ bom hạnh phúc, họ có thể hủy hoại mộng ước, nhưng chúng tôi không để họ làm tan nát tinh thần. Kẻ nào gieo gió phải gặt bão. Kẻ nào gieo gió phải gặt bão. Gieo gió thì phải gặt bão.”

Thiên Nhất Phương phỏng dịch.