Trong đời sống thường nhật, cựu hoàng thích cưỡi ngựa, câu cá, tham gia những chuyến dã ngoại cùng gia đình. Năm 1936, khi Mặt trận Bình dân do đảng Cộng sản và các đảng cánh tả thành lập tại Pháp chủ trương những cải cách xã hội rộng lớn, cựu hoàng coi đây là cơ hội tốt để vận động cho quyền tự chủ của đất nước. Ông tham gia vào các cuộc mít tinh của Mặt trận, lên diễn đàn nói chuyện, sau lưng là lá cờ búa liềm. Song chỉ hai năm sau (1938), Mặt trận Bình dân tự giải tán, hi vọng vừa nhen nhúm trong lòng cựu hoàng bỗng tắt ngấm.

Sau khi thế giới bước vào cuộc thế chiến tàn khốc lần thứ hai (1939-1945), cựu hoàng Duy Tân có một đam mê lớn, đó là ngành vô tuyến điện. Trong tâm tư của ông khi ấy, có hai nước Pháp khác biệt nhau: một nước Pháp thực dân đang xâm chiếm nước ông, và một nước Pháp đang bị xâm chiếm bởi Đức Quốc xã và đang vùng lên dưới ngọn cờ giải phóng của tướng De Gaulle. Trong tình hình đó, ông tạm thời hướng về nước Pháp thứ hai của De Gaulle. 

Cựu hoàng Duy Tân (giữa) và những người bạn thích vô tuyến điện trên đảo Réunion - Nguồn: www.vinhsan.free.fr

Với năng khiếu đặc biệt về vô tuyến điện, vào những năm 1940, tại đảo Réunion, cựu hoàng Duy Tân là một trong những người đầu tiên chế tạo được máy vô tuyến có tín hiệu FR8VX, thu được những tin tức chiến sự trên chiến trường châu Âu. Nhờ đó mà vào ngày 18.6.1940, ông nghe được lời hiệu triệu của tướng De Gaulle phát ra từ Luân Đôn, kêu gọi nhân dân Pháp tham gia kháng chiến chống Đức Quốc xã (www.vinhsan.free.fr, acte 12).

Tướng De Gaulle đọc lời hiệu triệu dân chúng Pháp tại Luân Đôn - Nguồn: www.vinhsan.free.fr

Bắt đầu chương trình hành động, vào một ngày trong năm 1942, từ chiếc máy vô tuyến điện tự chế, cựu hoàng Duy Tân gửi đi một tín hiệu với nội dung:
Gửi tất cả tàu Anh và tàu của nước Pháp tự do. Để chuyển đến chính quyền Pháp (3 lần)…

”Trong lúc toàn bộ đế chế Pháp đang chiến đấu bên cạnh các quốc gia liên hiệp để giải phóng nhân loại, ở đây, tại đảo Réunion, chúng tôi đang chịu đựng một chính sách thân Đức đáng xấu hổ. Chúng tôi gửi đi tín hiệu S.O.S, đòi hỏi vinh dự được cầm súng bên cạnh những người bạn đồng minh sáng suốt của chúng tôi…..”
(www.vinhsan.free.fr, acte 13)

Sở dĩ bức điện có nội dung này là vì chính quyền đảo Réunion lúc bấy giờ là chính quyền thân Đức, đi ngược lại nguyện vọng giải phóng xứ sở của đa số dân Pháp, mà người đại diện là tướng De Gaulle.

Cựu hoàng không chỉ gửi một mà nhiều bức điện với nội dung tương tự. Một ngày nọ, ông nhận được tín hiệu trả lời với nội dung vắn tắt: “Báo đốm sẽ đón Hoa cúc”

“Báo đốm” là tên chiếc tàu phóng ngư lội Léopard của lực lượng kháng chiến dưới quyền tướng De Gaulle đang lênh đênh trên biển. Và cuối cùng, cái thú đam mê vô tuyến điện đã bất ngờ đưa đẩy cựu hoàng Duy Tân vào cuộc đời binh nghiệp…

Đời binh nghiệp và cuộc hội kiến với Tướng De Gaulle

Sau khi liên lạc được với tổ chức giải phóng nước Pháp của tướng De Gaulle qua chiếc tàu phóng ngư lôi Léopard, cựu hoàng Duy Tân tiếp tục gửi cho họ những tin tức trên đảo Réunion, đồng thời mật báo cho những người yêu nước trên đảo tình hình  bên ngoài. Việc làm này buộc ông phải trả giá: ngày 7.5.1942,  ông bị chính quyền trên đảo bắt và tạm giam trong  nhà giam Lazaret ở thủ phủ Saint-Denis.

Một tháng sau, ông được trả lại tự do, song các máy móc, thiết bị vô tuyến đều bị tịch thu cả. Ông tiếp tục phục hồi lại những gì đã mất và tiếp tục các liên lạc vô tuyến với tổ chức giải phóng nước Pháp có cái tên France Libre.

Gần cuối năm 1942, xu thế cuộc chiến ngày một thay đổi nhanh chóng. Ngày 27.11.1942,  chính quyền đảo Réunion tham gia vào France Libre và cựu hoàng Duy Tân chính thức đứng vào hàng ngũ kháng chiến chống Đức Quốc xã. Ông được thu nhận làm chuyên viên vô tuyến điện trên chính chiếc tàu Léopard từng bắt liên lạc với ông. Tuy nhiên, cơ địa của ông không phù hợp với môi trường sóng nước, ông bị bệnh liên miên, cuối cùng chỉ sau 22 ngày sống trên tàu Léopard, ông phải trở lại đất liền (www.vinhsan.free.fr, acte 13).

Năm 1943, ông ráo riết tìm lại một chỗ đứng trong hàng ngũ kháng chiến của Pháp, song không được toại nguyện. Mãi đến ngày 3.1.1944, ông mới được thu nhận vào trại lính Lambert với tư cách binh nhì. Hơn một tháng sau, ông được thăng hạ sĩ. Qua năm 1945, chức vụ cao nhất ông được giao phó trong quân đội là Tiểu đoàn trưởng, ngang với cấp Thiếu tá.  Song mãi đến ngày 29.10.1945, sau khi chiến tranh kết thúc hoàn toàn, tướng De Gaulle mới ban hành sắc lệnh hợp thức hóa các cấp bậc của ông trong quân ngũ, cụ thể như sau:
- Thiếu úy ngày 5.12.1942

- Trung úy ngày 5.12.1943
-Đại úy ngày 5.12.1944          
- Tiểu đoàn trưởng (tương đương thiếu tá) ngày 25.9.1945.
            (vinhsan.free.fr/acte 15)

Cựu hoàng Duy Tân trong quân phục và cấp bậc Thiếu tá  Nguồn:gallica.bnf.fr

Cựu hoàng Duy Tân trong bộ quân phục hạ sĩ Nguồn: www.vinhsan.free.fr

* Tháng 3.1945, ông được thưởng huân chương kháng chiến với những dòng vinh danh như sau: “Bằng thái độ dũng cảm, sự quyết tâm và qua việc giúp cho nhiều thính giả nghe được các đài phát thanh của nước Pháp tự do hoặc của các nước đồng minh, là những đài bị cấm ngặt việc theo dõi, ông hoàng Vĩnh San đã góp phần vào việc duy trì lâu dài trên đảo Réunion lá cờ kháng chiến và niềm tin vào thắng lợi cuối cùng….” (vinhsan.free.fr/acte 15)

* Ngày 29.8.1945, trên làn sóng của đài phát thanh Radio-Tananarive, cựu hoàng Duy Tân đọc bản tuyên bố chính trị đầu tiên kể từ ngày ông bị lưu đày. Bản tuyên bố gửi đến nhân dân Việt Nam đang chống lại quân phiệt Nhật, xác định rằng tương lai của đất nước chỉ có thể đạt được bằng mối quan hệ hữu nghị và hợp tác với nước Pháp. Bản tuyên bố chủ trương một nước Việt Nam độc lập, thống nhất, hợp tác với Pháp và tạm thời ủy thác cho nước này hai bộ Ngoại giao và Quốc phòng.

* Phải chăng bản tuyên bố “mềm dẻo” trên đã tác động lên lập trường của tướng De Gaulle về vấn đề Việt Nam, trong cương vị là người lãnh đạo nước Pháp tự do? Dù với lý do gì thì cuộc gặp gỡ giữa vị tướng thắng trận, người hùng của dân tộc Pháp là De Gaulle, với một cựu hoàng đã trải qua gần 30 năm lưu đày, cũng đã diễn ra vào ngày 14.12.1945, để lại nhiều ấn tượng cho chính người trong cuộc, cũng như trong dư luận quốc tế lúc bấy giờ.

Người ta đọc thấy những dòng sau đây trích trong cuốn Mémoires de guerre (Ký ức chiến tranh) của tướng De Gaulle:
”Nhằm những mục tiêu có thể được xem là hữu ích, tôi nuôi một ý định bí mật. Đó là cung cấp cho cựu hoàng đế Duy Tân những phương tiện để tái xuất hiện, nếu người kế tục và người bà con với ông là Bảo Đại cuối cùng rồi cũng bị các biến động vượt qua. Duy Tân bị chính quyền Pháp truất phế vào năm 1916, trở lại với cương vị ông hoàng Vĩnh San và bị đưa đến đảo Réunion, tuy nhiên, trong lúc cuộc chiến này diễn ra, ông đã phục vụ trong quân đội của chúng ta. Ông đã mang cấp bậc thiếu tá. Đó là một nhân cách mạnh mẽ. Khoảng 30 năm lưu đày không xóa nhòa trong tâm hồn dân tộc Việt Nam những kỷ niệm về vị vua này. Ngày 14.12, tôi sẽ tiếp ông để cùng nhau xét xem chúng tôi có thể làm gì với nhau. Nhưng cho dù chính phủ của tôi có tiếp xúc để thỏa hiệp với bất cứ ai, tôi cũng trù định việc gắn chặt họ ở Đông Dương, trong guồng máy trang trọng nhất khi thời cơ đến..”
(Sách đã dẫn, Quyển  III, trang 230 – Nhà xuất bản Plon – Paris 1959 - LN tạm dịch).

Về phần cựu hoàng Duy Tân, ông đã viết về cuộc gặp gỡ lịch sử này như sau:

”Điều đó đã quyết, chính phủ Pháp đặt tôi trở lại ngai vàng Annam. De Gaulle sẽ tháp tùng tôi khi tôi trở về. Ông ta dự kiến là vào những ngày đầu tháng 3.1946. Từ đây đến đó, người ta chuẩn bị dư luận, cả ở Pháp lẫn quốc tế và Đông Dương.Cần thiết lập một loạt thỏa hiệp được hai chính phủ thông qua..”
(vinhsan.free.fr. acte 17)
Thế nhưng những dự đoán lạc quan của cựu hoàng đã không tồn tại được lâu!

(còn tiếp)

* Lê Nguyễn: Cuộc sống lưu đày của các vì vua yêu nước.

1) NHỮNG NĂM THÁNG LƯU ĐÀY CỦA VUA HÀM NGHI

https://www.diendantheky.net/2023/03/le-nguyen-cuoc-song-luu-ay-cua-cac-vi.html

*Lê Nguyễn: Cuộc sống lưu đày của các vì vua yêu nước (Phần 2)

2) NHỮNG NĂM THÁNG LƯU ĐÀY CỦA CỰU HOÀNG THÀNH THÁI

https://www.diendantheky.net/2023/03/le-nguyen-cuoc-song-luu-ay-cua-cac-vi_011099809.html