March 7, 2023

Dương Tường, một dịch giả sung mãn trong hơn nửa thế kỷ đã giới thiệu hàng loạt tác phẩm văn chương phương Tây cho độc giả Việt Nam, qua đời ngày 24 tháng 2 tại Hà Nội, Việt Nam. Ông thọ 90 tuổi.  

Con gái ông, Trần Phương Mai, xác nhận ông từ trần do nhiễm trùng đường hô hấp tại một bệnh viện quân đội. 

Là một nhà thơ chuyển sang dịch thuật để nuôi sống gia đình, ông Tường đã dịch hơn 50 đầu sách lớn nhỏ từ tiếng Anh, tiếng Pháp, đồng thời thực hiện bản dịch thông qua ngôn ngữ thứ hai từ tiếng Nga, tiếng Đức và một số ngôn ngữ khác.

Nhà văn, nhà báo Ngô Thị Kim Cúc cho biết: “Ông mang đến cho độc giả Việt Nam phép màu của những cuốn sách nổi tiếng nhất trên thế giới.” 

Ông Tường có sở thích phong phú và nói mình thích thử thách, đảm nhận những tác giả khó tính như Proust, Nabokov, Camus, Sartre, Emily Brontë, Céline, Chekhov, Murakami, Günter Grass và Tolstoy.

Ông Tường có ảnh hưởng trong cả văn học và nghệ thuật khi thế giới văn hóa hậu chiến của Việt Nam mở rộng, bắt đầu từ những năm 1980 và 1990. Ông viết phê bình nghệ thuật và làm việc với một nhóm họa sĩ sáng tạo có tên là Gang of Five.

“Trong hệ thống cứng nhắc của Cộng sản Việt Nam muốn toàn bộ văn hóa phục vụ lợi ích nhà nước, Dương Tường dịch những kiệt tác đầy nhân văn như ‘Anna Karenina’ và nuôi dưỡng tài năng nghệ thuật của những người trẻ tiến bộ và không theo lề thói”, Peter Zinoman, giáo sư về lịch sử và nghiên cứu Đông Nam Á tại Đại học California, Berkeley, cho biết trong một email. “Ông đã đóng một vai trò to lớn trong việc giải phóng văn hóa Việt Nam trong những điều kiện cực kỳ phi tự do do chiến tranh và cách mạng tạo ra. Ông cũng là một con người cực kỳ dễ thương.” 

Ông Tường tiếp cận dịch thuật theo phong cách riêng, truyền vào tác phẩm của ông một cá tính riêng. Ông thường nói: “Một bản dịch lý tưởng phải là một tác phẩm, trong đó người dịch là đồng tác giả”.

“Tôi đã giữ quan điểm này khi dịch gần 60 tác phẩm nước ngoài sang tiếng Việt,” ông nói với một nhà báo của báo Thanh Niên. “Bám chặt vào từ ngữ không phải là trung thành mà trở thành nô lệ, có thể đi ngược lại ý tưởng chung, chủ đề chung.”

Điều này đúng với điều mà ông xem là thách thức lớn nhất và cũng là thành tựu lớn nhất của mình, đó là việc dịch từ tiếng Việt sang tiếng Anh tác phẩm thi ca tự sự cổ điển “Truyện Kiều” của nhà thơ thế kỷ thứ 19 Nguyễn Du, mà ông Tường đảm nhận lúc đang ở độ tuổi những năm 80, khi sức khỏe và thị lực đều suy giảm.

“Truyện Kiều” trước đó đã được dịch nhiều lần, được xem là kiệt tác đỉnh cao của văn học Việt Nam, kể về một người phụ nữ trẻ hy sinh bản thân để cứu gia đình. Hầu hết những người Việt Nam có học thức đều có thể đọc thuộc lòng những dòng mở đầu, nói về cuộc đấu tranh giữa tài năng và số phận.

Khi được Nhà xuất bản Nhã Nam xuất bản vào năm 2020 với 3.354 dòng văn bản và gần 10 trang chú thích của dịch giả, nó mang tựa đề “Kiều: Bản của Dương Tường”.

“Đây là đỉnh cao nhất trong hành trình của tôi cho đến nay ở tuổi gần 90,” ông nói với báo Thanh Niên. “Hồi còn sung sức, tôi cũng mơ làm nhưng không dám. Khi mắt tôi không còn đọc được, với nhiều bệnh tật của tuổi già, tôi quyết định bước vào cuộc phiêu lưu cuối cùng, bài kiểm tra cuối cùng.”

Bị bệnh zona nặng, chỉ thấy loáng thoáng hình bóng, ông nói phải liên tục tiêm thuốc vào mắt, thuê người đọc trẻ làm trợ lý và mua màn hình máy tính thật lớn khiến công việc chậm lại, mỗi lần chỉ thấy vài từ. “Tôi mò mẫm, tỉ mỉ gõ từng chữ,” ông nói. 

Nhưng ông có một cách khác để vượt qua sự mù lòa của mình: ông nói rằng ông đã thuộc lòng bài thơ đến mức có thể dịch được nhiều phần từ trí nhớ.

“‘Truyện Kiều’ đã nằm trong đầu tôi,” ông với một người phỏng vấn. “Tôi chỉ chuyển nó sang tiếng Anh.”

Trần Dương Tường sinh ngày 4 tháng 8 năm 1932 tại tỉnh Nam Định, miền Bắc Việt Nam. Cha là Trần Phúc Gia và mẹ là Vũ Thị Thơ đều buôn bán nhỏ. Ông học phổ thông ở Hà Nội, rồi tham gia kháng chiến chống Pháp năm 1949.

Ông là một nhà cách mạng dấn thân.

Ông nói với nhà báo Phạm Tường Vân: “Cho đến nay, tôi vẫn nghĩ - và vẫn khẳng định - cuộc kháng chiến chống Pháp là thời kỳ vàng son của cách mạng Việt Nam. “Nếu được sống lại thời đó, tôi vẫn hành động như vậy, tức là bỏ nhà gia nhập quân đội”,

Đó là thời kỳ kết hợp điều mà ông từng nói là hai chủ đề lớn của đời ông: cách mạng và sự nghiệp văn chương.

Ông tự học tiếng Pháp và tiếng Anh, đồng thời bắt đầu đọc những cuốn sách tìm thấy ở các tiền đồn chiếm được từ tay quân Pháp, thứ mà ông gọi là “chiến lợi phẩm quan trọng nhất” của chiến tranh.

Ông kể: “Năm 1955, xuất ngũ, tôi tiếp tục tự học ở thư viện. “Có thể nói thư viện là trường đại học của tôi.”

Trong thập kỷ tiếp theo, trong khi làm thơ, ông Tường làm việc với tư cách là một trong những phóng viên và biên tập viên đầu tiên của Thông tấn xã Việt Nam, sau đó làm phiên dịch viên cho một ủy ban điều tra tội ác chiến tranh của Mỹ của chính phủ khoảng một thập niên. 

Thu nhập từ làm thơ và làm báo không đủ nuôi sống gia đình nên ông chuyển sang dịch thuật, cũng như bán máu của mình vì “cơm áo gạo tiền” như cách ông gọi. 

Cách ông chọn tác phẩm để dịch cho thấy một trí óc sôi nổi, và dường như đến từ mọi nơi, văn hóa cao lẫn văn hóa thấp. 

“Được biết đến rộng rãi với việc dịch tác phẩm 'Cuốn theo chiều gió' sang tiếng Việt, Dương Tường đã dịch rất nhiều tác phẩm văn học thế giới, từ 'Charlie và nhà máy sôcôla” của Roald Dahl đến “Bức thư của người đàn bà không quen' của Stefan Zweig, tới 'Cội rễ' của Alex Haley, tới “Alexis Zorba-Con người hoan lạc” của Nikos Kazantzakis,” Cam Nguyen, giảng viên khoa Nghiên cứu Nam và Đông Nam Á tại Đại học California, Berkeley, cho biết trong một email.

Ông tiếp tục làm thơ, đôi khi với những thể thức sáng tạo, và viết nhiều tác phẩm, một số trong đó như “Tình khúc 24”, một bản ballad lãng mạn phát hành năm 1998, đã được chuyển thể thành bài hát nổi tiếng.

“Mối trăn trở lớn nhất, khiến tôi mất ăn mất ngủ nhất vẫn là thơ, nỗi trăn trở muốn đổi mới, mở ra những hướng đi mới”, ông nói.

Những lời nói không ngừng tuôn ra, ông nói, ngay cả khi ông đang ngủ, đôi khi đánh thức ông vào lúc nửa đêm với những cảm hứng mới.

Ông nói với một người phỏng vấn vào năm 2020: “Tôi vẫn 'ngủ với con chữ'. “Một thói quen mà tôi đã có gần 60 năm. Tâm trí tôi không bao giờ nghỉ ngơi.”

Ông Tường có vợ là bà Nguyễn Thị Trinh; một người chị gái là Bà Trần Thị Liên; hai con gái Trần Thị Hương, Trần Phương Mai, một con trai Trần Hải Âu; năm đứa cháu, bốn chắt và một chút 

Câu ông Tường thường trích dẫn nhất, mà ông nói có thể dùng làm văn bia của mình, là, “Tôi đứng về phe nước mắt.”

Ông cho biết cụm từ này thể hiện niềm tin của ông rằng tất cả mọi người có nghĩa vụ phải nhắm tới những đau khổ, yếu đuối và áp bức trên thế giới, và “làm nước mắt ngừng chảy”. 

Duong Tuong, Who Opened Western Works to Vietnamese Readers, Dies at 90, The New York Times