Ngày chủ nhật 12/03/2023, giải Oscar được trao cho những phim ảnh, đạo diễn, diễn viên … được xếp hạng cao nhất trong danh sách đề cử. Trong hạng mục Nam diễn viên phụ xuất sắc nhất, ông Quan Kế Huy được đề cử trong danh sách 5 người (cùng với 4 người khác là Brendan Gleeson, Brian Tyree Henry, Judd Hirsch, Barry Keoghan) và cuối cùng được trao giải.

Quan Kế Huy là ai? Ông sinh ngày 20/08/1971 tại Sài Gòn, Việt Nam, trong một gia đình có 9 anh chị em. Năm 1978, trong làn sóng thuyền nhân thoát khỏi Việt Nam, ông cùng cha và năm anh chị em khác đến một trại tị nạn ở Hong Kong, mẹ ông và 3 người con khác sau đó cũng đến một trại tị nạn ở Mã Lai. Cả gia đình định cư ở Mỹ. Ông tham gia đóng phim khá sớm, ở tuổi 12 trong phim Indiana Jones and the Temple of Doom cùng tài tử nổi tiếng Harrison Ford. Sau đó cho đến năm 1998, ông đóng vai phụ trong một số phim khác nữa. Từ 1998 cho đến 2018, ông không được mời đóng phim, nên hoạt động trong ngành công nghệ sản xuất phim và làm diễn viên đóng thế. Bắt đầu từ năm 2018, ông được mời đóng phim trở lại. Phim Mọi Thứ Mọi Nơi Cùng Một Lúc  (Everything Everywhere All At Once), khởi chiếu ở Mỹ ngày 25/03/2022, trong kỳ trao giải Oscar lần này, được các giải thưởng: Phim hay nhất, Nữ diễn viên chính xuất sắc nhất (Michelle Yeoh - Dương Tử Quỳnh), Nữ diễn viên phụ xuất sắc nhất (Jamie Lee Curtis), Nam diễn viên phụ xuất sắc nhất (Quan Kế Huy), Kịch bản gốc hay nhất, Đạo diễn xuất sắc nhất (Daniel Scheinert và Daniel Kwan), Biên Tập phim hay nhất.  Phim này kinh phí tương đối thấp, được ước lượng từ 15->25 triệu, nhưng cho tới nay, tiền thu về, chỉ tính riêng từ các rạp chiếu phim ở Mỹ, là 108 triệu. Một thành công lớn về tài chánh.

Một câu hỏi nhiều người Việt và gốc Việt thường hỏi nhau trên mạng xã hội: ông Quan Kế Huy là người Việt? người Hoa? Người Mỹ? người Mỹ gốc Việt? Người Mỹ gốc Hoa?

Trước hết theo tiểu sử được công bố, ông là thuyền nhân đến Hong Kong năm 1978. Trong hồ sơ tị nạn, phần quốc tịch thường được ghi là không có quốc tịch, không là dân của nhà nước nào. Sau khi đến Mỹ, ông có quốc tịch Mỹ, cho nên cách gọi phổ thông nhất, được chấp nhận trên báo chí lẫn trên giấy tờ chính thức là người Mỹ (American). Chi tiết hơn thì như thế nào? Người Mỹ gốc Việt (Vietnamese American) hay người Mỹ gốc Hoa (Chinese American)?

Một số báo chí hay dùng chữ Người Mỹ gốc Việt (Vietnamese American), thay cho cách gọi chính xác hơn là Người Mỹ sinh ở Việt Nam (Vietnamese-born American). Như thế, dựa theo nơi sinh thì gọi ông Quan Kế Huy là Người Mỹ gốc Việt (Vietnamese American) là đúng. Nhưng không phải báo chí nào cũng như gọi như thế. Ta nên tìm hiểu định nghĩa trong các tự điển và văn kiện chính thức của chính phủ.

Thí dụ tra chữ German American, tự điển Merriam-Webster (phổ thông nhất ở Mỹ) ghi “Một người Mỹ có tổ tiên là người Đức (an American of German ancestry)”. Một tự điển khác cũng ghi “Một người Mỹ có tổ tiên hoàn toàn hay một phần là người Đức (an American who have full or partial German ancestry).”

Tương tự như vậy, trong Câu hỏi Điều tra Dân số của Mỹ, câu hỏi về gốc cũng chú ý đến khía cạnh sắc tôc hơn là nơi sinh. Thí dụ về American of Asian origin, Cục Điều tra Dân số hướng dẫn: “Một người có nguồn gốc từ một trong những người bản địa ở Viễn Đông, Đông Nam Á, hay tiểu lục địa Ấn Độ, bao gồm, thí dụ như, Cam Bốt, Trung Quốc, Ấn Độ, Hàn, Mã Lai, Pakistan, Quần đảo Philippines, Thái Lan và Việt Nam”. Các văn kiện của Nhà Trắng hay Thư Viện Quốc hội Mỹ cũng ghi nguồn gốc dựa vào sắc tộc, tổ tiên. Như vậy ta có thế an toàn nói rằng nguồn gốc của một người Mỹ được xác định dựa vào yếu tố sắc tộc. Và một người Mỹ có thể có hai hay nhiều nguồn gốc: vừa là người Mỹ gốc Việt ,vừa là người Mỹ gốc Hoa, vừa là người Mỹ gốc Nhật …

Ông Quan Kế Huy có nguồn gốc sắc tộc là Hoa (ông nội, ông ngoại, 1 người bà) và Việt (1 người bà). Nói chính xác hơn thì ông có 75% gốc Hoa và 25% gốc Việt. Nói ông ta là người Mỹ gốc Việt hay gốc Hoa đều có phần đúng. Tôi không rõ ông Quan Kế Huy tự xem mình là gì, nhưng nếu ông bảo ông là Người Mỹ Gốc Hoa thì ta nên tôn trọng.

Tại một số nước như Canada, yếu tố văn hoá xã hội cũng được ghi nhận ngoài yếu tố nhân chủng. Người đọc câu hỏi trong Điều tra Dân số có thể chọn trả lời dựa theo cả môi trường xã hội mình được nuôi dưỡng. Do đó, điều quan trong với một cộng đồng thiểu số, nếu quan sát một người nổi tiếng là ta nên chú ý đến sự đóng góp của người ấy với cộng đồng hơn là chỉ chú trọng đến nguồn gốc dựa vào sắc tộc.  

Vì vậy, theo tôi ông Quan Kế Huy là người Mỹ gốc Hoa hay người Mỹ gốc Việt không  quan trọng lắm. Điều nổi bật là ông ca tụng nước Mỹ là một đất nước của cơ hội, với một thuyền nhân như ông. Ông nói: ”Hành trình của tôi bắt đầu trên một chiếc ghe. Tôi ở trại tị nạn một năm và bằng cách nào đó, cuối cùng tôi đã đứng ngay đây, trên sân khấu lớn nhất của Hollywood. Người ta nói những chuyện thế này chỉ xảy ra trong phim ảnh. Tôi không thể tin nó xảy ra cho chính tôi, Đây … đây chính là giấc mơ Mỹ!". Ông cũng nói ông cảm động khi được gọi tên là Ke Huy Quan, thay vì Johnathan Ke Quan, dễ đọc hơn với một số người Mỹ.

Truyền thông trong nước (VTV, Tuổi Trẻ …) khi nói về ông, cố ý bỏ đi chi tiết về quá khứ thuyền nhân của ông. Một số người biết những gì dẫn đến làn sóng thuyền nhân sau 1975, nhưng có lẽ nhiều người trẻ hơn thi không. Nhà cầm quyền muốn viết lại lịch sử theo ý họ, như họ đã từng can thiệp với Nam Dương để đục bỏ bia Tưởng niệm Thuyền nhân. Nhưng điều này khó làm trong thời đại thông tin mạng.

Ghi chú thêm:

1.  Tên trên khai sinh của ông Quan Kế Huy, Quan là họ, Kế là tên lót, Huy là tên. Nhưng sau này, ông dùng Kế Huy (ngoài Jonathan Ke) như tên kép, do đó thường được gọi là Ke Huy Quan (thay vì Huy Ke Quan). Tên theo Pinyin của ông là Quan Jiwei.

2. Giải Oscar (the Oscars) là tên thông thường. Tên chính thức là Academy Award of Merit (Giải thưởng xuất sắc từ Hàn lâm viện) là giải thưởng quan trọng được trao hàng năm cho nhiều hạng mục phim ảnh, do Hàn lâm viện Nghệ thuật và Khoa học Phim ảnh, một tổ chức chuyên nghiệp về phim ảnh của Mỹ. Tại sao có tên giải Oscar? Có truyền thuyết cho là bắt đầu cô đào nổi tiếng Bette Davis (1908-1989, hai lần được trao giải Nữ diễn viên chính xuất sắc nhất, người đầu tiên được để cử giải Nữ diễn viên chính xuất sắc nhất tất cả 10 lần), gọi đó là giải Oscar, vi tượng giống ông chồng của bà là Harmon Oscar Nelson, lúc mới tắm xong. Một truyền thuyết khác, từ chính Hàn lâm viện Nghệ thuật và Khoa học Phim ảnh ghi ra, là tên gọi này có thể từ một nhân viên của Hàn lâm viện, bà Margaret Herrick, bình luận là tượng này giống ông cậu/chú Oscar của bà. 

Mặc Lý