Nhà thơ, nhà phê bình văn học Inrasara. Photo: Lê Anh Hoài.

Inrasara: Nói đến Cham, ta cần xác định, đó là Cham nào?

Qua quá trình Nam tiến của Đại Việt, Cham bị tứ tán khắp nơi:

Có thể kể 11 bộ phận:

Cham Hoa, khi Lý Kỳ Tông làm vua Champa cuối thế kỉ X, Cham qua Hải Nam.

Cham Kinh: tù nhân Cham bị đưa ra Bắc và ở lại qua các triều Lý, Trần, Lê…

Cham Hroi–Chàm Cổ: ở Phú Yên, Khánh Hòa, khi Lê Thánh Tông chiếm Đồ Bàn.

Trong mối bang giao quốc tế hôm nay, không còn chỉ gom vào vài nước láng giềng và khu vực như các thế kỷ trước, mà là cộng đồng quốc tế toàn cầu để cùng nhau gìn giữ hoà bình và phát triển, duy trì sự sống còn của con người và trái đất. Tuy nhiên, bên cạnh những lý tưởng cao đẹp ấy, phải luôn đi kèm những biện pháp cấm đoán, hạn chế, trừng trị những quốc gia vi phạm nghĩa vụ chung hay thực thi sai các luật lệ và qui tắc đã được thế giới phê chuẩn và chấp nhận.

Trong những biện pháp trừng phạt của Liên Hiệp Quốc, có một số như sau:

1.  CHẾ TÀI (Sanction)

Là biện pháp được thỏa thuận bởi các quốc gia để cưỡng chế, trừng phạt hay hạn chế, cấm đoán một quốc gia tham gia vào các hoạt động thương mại, mậu dịch, chính trị, thể thao; nhằm để quốc gia ấy tuân thủ luật pháp hay quy tắc quốc tế hầu mang lại hoà bình ổn định thế giới. (theo chương VII, điều 41, Hiến Chương LHQ). Đây là biện pháp không võ lực, trừ khi quốc gia vi phạm dùng đến phương tiện quân sự để đạt mục tiêu.

夜行 

老納安眠鴻嶺雲，
浮鷗靜宿煖沙津。
南溟殘月浮千里，
古陌寒風共一人。
黑夜何其迷失曉，
白頭無賴拙藏身。
不愁久露霑衣袂，
且喜鬚眉不染塵

Dạ hành

Lão nạp an miên Hồng Lĩnh vân,
Phù âu tĩnh túc noãn sa tân.
Nam minh tàn nguyệt phù thiên lý,
Cổ mạch hàn phong cộng nhất nhân.
Hắc dạ hà kỳ mê thất hiểu,
Bạch đầu vô lại chuyết tàng thân.
Bất sầu cửu lộ triêm y duệ,
Thả hỉ tu mi bất nhiễm trần

Trước cái lạnh ngoài trời và những buổi tiệc gia đình cùng liên hoan cuối năm sắp có, giới chức y tế vùng Vịnh San Francisco lại khuyến cáo cư dân nên cẩn thận để tránh lây nhiễm Covid, cảm cúm hay các bệnh hô hấp bằng cách thường xuyên rửa tay, đeo khẩu trang và giữ giãn cách xã hội mỗi khi có thể.

Nhưng dường như chỉ ít người làm theo. Khó quan sát việc rửa tay vì đó là vệ sinh cá nhân, còn đeo khẩu trang và giãn cách xã hội thì hãy nhìn vào sân vận động với các trận đấu bóng bầu dục, môn thể thao được ưa chuộng ở Mỹ, đang diễn ra.

Cách đây gần 10 năm khi lang thang quanh trên 200 pho tượng trong công viên điêu khắc nổi tiếng nhất thế giới Vigeland ở Oslo, Norway, tôi nhớ đã tự hỏi không biết hồi còn sinh tiền Nhơn có dịp ghé nơi này—làm sao đã không được!--, và tưởng tuợng nguồn cảm hứng anh có được, mặc dù hình như không lúc nào mà, theo hồi tưởng của nhiều bằng hữu, anh lại thiếu cảm hứng cả. Gần đây, khi soạn bài “Hành trình của Mẹ” và chiêm ngưỡng các hình chụp những pho tượng độc đáo gợi nhiều cảm xúc của điêu khắc gia Ron Mueck, tôi cũng ước ao giá Nhơn có dịp viếng một trong những buổi triển lãm của người nghệ sĩ tạo hình tài ba này. Ở Mueck có cái đam mê hoang dại—như Nhơn--mà lại rất thiết tha, dịu dàng, phản ảnh qua các tác phẩm độc đáo siêu hiện thực của anh. Cảm nghĩ tôi có về nghệ thuật nơi Nhơn cũng vậy: choáng ngợp vì tính cách vĩ đại, song đầy đam mê, tha thiết, dịu dàng, chứa chan tình tự qua những tác phẩm anh đã thực hiện. 

Nhân 20 năm kể từ ngày anh qua đời, tôi thu vén hồ sơ cả điện tử lẫn còn trên giấy, thư từ trao đổi còn giữ được dù không nhiều, cùng là nghiên cứu thêm. Trong khi xục xạo trên Internet hầu cập nhật khoảng trống thông tin trong 20 năm qua, tôi bắt gặp một tiếng nói lần đầu nghe được, song thú vị, giúp tôi lấp được phần nào khoảng trống kéo dài nhiều thập niên thiếu vắng thông tin về Lê Thành Nhơn kể cả khi anh còn sống. Thỉnh thoảng Nguyễn Hưng Quốc bên Úc vẫn gửi thông tin về Nhơn, và điện thư cuối cùng gửi chung cho thân hữu khắp nơi báo tin Nhơn đã từ trần chiều ngày 4 tháng 11, 2002 tại Melbourne.