Trên đây, tôi tạm phân ra vài loại nhạc xuân. Cũng gọi là phân loại cho có... phân loại. Thực ra, về mặt ca từ, hầu hết các bài nhạc xuân (đại thể) đều hao hao giống nhau về ý tưởng. Mùa xuân là khởi đầu của một chặng đời mới từ hoa cỏ, trời mây cho đến cuộc sống và lòng người. Xuân đồng nghĩa với tươi, trẻ, hy vọng: tình xuân, giấc xuân, mộng xuân, hoa xuân, chiều xuân, mưa xuân, nắng xuân, tuổi xuân, gái xuân... Những tính từ đi theo mùa xuân cũng thế, chứa chan hy vọng: rực rỡ, rạng rỡ, rạng ngời, tươi thắm, rộn ràng, nồng nàn, thanh bình, ấm cúng. Màu sắc thì hồng, đỏ, xanh, đào. Xuân trước hết là mùa của tự nhiên, xuân thiên nhiên. Hãy tưởng tượng hình ảnh của một bến nước ven rừng vào mùa xuân:

Bao lũ chim rừng họp đàn trên khắp bên xuân

Từng đôi rung cánh trắng ríu rít ca u...ù...u...ú

Cành đào hoen nắng chan hoà

Chim ca thương mến chim ngân xa u...ù...u...ú

Hồn mùa ngây ngất trầm vương

(Bến xuân / Văn Cao - Phạm Duy)

"Bến xuân" có phải là bản nhạc xuân đầu tiên của Việt Nam? Tôi không rõ lắm. Thời của "Bến xuân" còn là thời, nói như Phạm Duy, của thứ "tình ca ấp úng." Là một bản nhạc tình mà cũng là một bản nhạc xuân. Ca ngợi "em" cũng có mà ca ngợi mùa xuân cũng có. Dùng mùa xuân thiên nhiên để bày tỏ mùa xuân của trái tim. Tiết tấu bản nhạc rất sang. Ca từ lại đầy chất thơ. Ngay hai chữ "bến xuân" đã là một ví von tinh tế. Bến xuân hay bến tình? Xuân ca hay tình ca? Có lẽ là cả hai:

Dìu nhau theo dốc mới nơi ven đồi 

Còn thấy chim ghen lời âu yếm

Tới đây chân bước cùng ngập ngừng 

Mắt em như dáng thuyền soi nước

Tà áo em rung theo gió nhẹ thẹn thùng ngoài bến xuân.

Thì xuânvới tình đâu có gì gọi là cách xa (về phương diện ý tưởng). Như ca từ sau đây của Từ Vũ:

Lòng Xuân lơ đãng, má Xuân hồng

Cô gái Xuân mơ chuyện vợ chồng

Đôi tám Xuân đi trên mái tóc

Đêm Xuân cô ngủ có buồn không?

(Gái Xuân/Từ Vũ)

Ca từ của một số bản nhạc xuân khác trông có vẻ "khách quan" hơn, ít ra là trên hình thức. Chẳng hạn như Phạm Đình Chương thì "thoáng" và đầy tình nhân loại: 

Vui trong bình minh

Muôn loài chim hát vang mọi nơi

Đem trong tiếng cười

Cho kiếp người tình thương đắm đuối

Ánh Xuân đem vui với đời

(Đón Xuân - Phạm Đình Chương)

Với Bảo Chấn và Dương Thụ, thì xuân gần gũi, đơn giản trong một cấu trúc ca từ có vẻ hiện đại:

Này là cỏ non rất mềm

Này là mùa xuân rất hiền

Này là hoa rất thơm

Này là giọt sương trĩu nặng

Hạt ngọc trên lá cỏ

Trên bông tầm xuân trước hiên nhà

(Hoa cỏ mùa xuân/ Bảo Chấn)

Con chim bồ câu bé nhỏ

Bay qua vùng trời, vùng trời mùa xuân.

Tia nắng từ đâu đến ở

Long lanh từng ô cửa, ô cửa mùa xuân

(Hơi thở mùa xuân/ Dương Thụ)

Phạm Duy thì rất hiện thực:

Nắng khắp phố phường và Xuân ngay trong vườn

Hoa cười lên hương

Dừa cao nghe ngóng, máu Xuân trong lòng

Tràn lan trong gió cong

Yêu một dòng, dòng nước cuốn mênh mông

(Xuân nồng/Phạm Duy)

Trong lúc đó, Từ Công Phụng có nét duyên dáng riêng (cả về nhạc và lời) khi ca ngợi mùa xuân:

Rồi mai có một lần tôi đưa em

Đưa em về miền nắng ấm

Những con chim thôi ngủ sau mùa đông lạnh căm

Hát lên gọi mùa xuân rạng rỡ

Đem mặt trời tô mắt dại tuổi mơ

(Mùa Xuân trên đỉnh bình yên)

Đấy, các bạn xem, nhạc sĩ nào cũng dùng những lời lẽ thật đẹp, thật đầy và thật dễ thương để mô tả hiện thực mùa xuân, từ giọt sương, con chim, tia nắng, ô cửa, tiếng cười... Thực tế thì mùa xuân đẹp thật. Bức tranh ảm đạm của những ngày đông mưa phùn gió bấc, tuyết giá lạnh lùng được thay thế bằng bức tranh trong sáng của mùa xuân. Thiên nhiên, sinh vật, cảnh sắc đều đổi khác. Từ u ám sang tươi vui. Từ úa tàn sang nở nụ. Nhưng thật ra, không cần chim hót, hoa cười, không cần nắng ấm thì có lẽ mùa xuân vẫn cứ là... mùa xuân. Nếu trời mưa à? Thì là mưa xuân. Nếu lỡ có rét thì cũng là cái rét mùa xuân. Vì mùa xuân thực sự là mùa xuân ở trong lòng. Và như trên đã nói, mùa xuân là mùa của tình yêu. Xuân và tình kết thành một. Thành thử nhạc xuân cũng chính là nhạc tình:

Giọt mưa nào rơi thật êm trên phố phường

Mùi hương nào thơm thật thơm trong gió thoảng

Và em đợi anh đợi anh như đã hẹn

Nghe trong mưa đêm mùa xuân lặng lẽ say

(Lắng nghe mùa xuân về/Dương Thụ)

Nhà thơ Kim Tuấn (qua Nguyễn Hiền phổ nhạc) bạo dạn hơn và lẳng lơ hơn vì dám cho em cả... mùa xuân (làm như mùa xuân là của riêng ông ấy!):

Anh cho em mùa xuân

Nụ hoa vàng mới nở

Chiều đông nào nhung nhớ

Đường lao xao lá đầy

Chân bước mòn vỉa phố

Mắt buồn vin ngọn cây

Anh cho em mùa xuân

Mùa xuân này tất cả

Lộc non vừa trẩy lá

Lời thơ thương cõi đời

Bầy chim lùa vạt nắng

Trong khói chiều chơi vơi

(Anh cho em mùa xuân/Kim Tuấn - Nguyễn Hiền)

Tán tỉnh em (và tán tỉnh mùa xuân thế là hết sẩy!). Chẳng biết cô em nhận cái mùa xuân lớn rộng như thế rồi "xài" sao cho hết? Một nụ hoa thì còn được. Ở đây là cả đường lao xao lá, cả chân bước trên hè phố, lại lộc non, lại lời thơ, lại bầy chim, lại vạt nắng và... tất cả, chao ôi là nhiều! 

Không phải ai cũng "táo tợn" như Kim Tuấn và Nguyễn Hiền. Có người ngập ngừng, khó khăn trong việc tỏ tình mặc dầu xuân mang lại nhiều điều kiện thuận lợi:

Mùa xuân đến đạp xe trên phố tóc xõa vai mềm

Mùa xuân hái nụ hoa thơm ngát nở trên môi hồng

Mùa xuân rất hiền lặng yên ngồi nghe tôi hát

Và tôi biết rằng nói yêu em là điều khó khăn.

(Lời tỏ tình mùa xuân/ Thanh Tùng)

Tôi không tin người ta lại có thể khó khăn như thế khi muốn tỏ tình trong mùa xuân. Chỉ trừ khi mình lỡ có người yêu khác rồi!

Có người thì làm bộ:

Ngồi xuống đây nghe chim là chim đang hót

đồng cỏ như bàn tay

trời trong mắt say

ta ngó nhau ôi còn biết nói gì

hai đứa ngồi ngồi đó

như hai hòn bi

(Mùa xuân yêu em/Đỗ Quý Toàn - Phạm Duy) 

Thực ra, nghe những khúc hát trên, đôi khi tôi tự hỏi không biết các nhạc sĩ đã mượn mùa xuân để yêu em hay mượn em để tả mùa xuân. Vì mùa xuân nên yêu em, yêu em thêm hay vì yêu em nên yêu cả mùa xuân. Hay chỉ là... tưởng tượng.

Phạm Duy có lẽ là nhạc sĩ có nhiều bài hát về mùa xuân nhất. Không kể bài "Bến xuân" viết chung với Văn Cao, một mình ông có đến gần 10 bài về xuân: Trên đồi xuân, Mừng xuân, Mùa xuân máu đổ, Hoa xuân, Xuân ca, Xuân hành, Xuân hiền, Xuân nồng, Xuân thì, Xuân trên buôn. Tình xuân trong Phạm Duy thường mở rộng. Ông đi từ tình yêu đôi lứa cho đến tình yêu nhân loại. Trong bài "Hoa xuân," nhạc sĩ bắt đầu bằng mấy nét chấm phá về mùa xuân:

Xuân vừa về trên bãi cỏ non

Gió xuân đưa lá vàng xuôi nguồn

Hoa cười cùng tia nắng vàng son

Lũ ong lên đường cánh tung tròn

Cỏ, gió, lá, hoa, nắng, ong. Hòa hợp và vui vẻ. Nhưng, bằng một cái nhìn rộng lượng, ông nhìn thấy một hình ảnh khác hẳn. Hoa chẳng yêu chỉ "cánh bướm lả lơi," mà yêu người lao động, yêu anh chiến sĩ, yêu người thi sĩ nghèo miền quê, yêu cô thôn nữ đương độ xuân thì, yêu em bé, yêu người già. Càng yêu xuân, ông càng kêu gào:

Xuân! Hoa tỏa hương mới

Nhân quần ân ái đã kêu đòi niềm vui

Xuân! Hoa là tình tôi

Đua nở cùng ai, cùng luyến yêu mọi nơi.

Trong một bản nhạc xuân khác, ông đi sâu vào ý nghĩa uyên nguyên của ý niệm về xuân:

Xuân trong tôi đã khơi trong một đêm vui

Một đêm, một đêm gối chăn phòng the đón cha mẹ về

Xuân âm u lắt leo trong ngồn suối mơ

Bừng reo rồi theo nắng lên từ cha chói chan lòng mẹ

(Xuân Ca/ Phạm Duy)

Đoạn nhạc này có ý nghĩa thế nào? Nhà văn Phạm Xuân Đài cho biết ông không lưu ý đến ý nghĩa đặc biệt của đoạn nhạc này cho đến khi tình cờ một cô bạn gái người Thụy Điển cho ông biết rằng nó mô tả động tác ái tình của cha và mẹ. Phạm Xuân Đài viết: 

"Thú thật lúc bấy giờ tôi ngỡ ngàng. Tôi đã hát Xuân Ca nhiều lần, và không lưu ý để hiểu hết ý nghĩa của ngay đoạn mở đầu như cô gái Thụy Điển đã nhìn thấy trong bản dịch tiếng Anh. Thường bài hát nào cũng thế, thoạt tiên người ta rung cảm vì âm hưởng của lời lẽ ngân lên hơn là chính ý nghĩa của lời lẽ đó, nhất là loại ý nghĩa thâm trầm. Nhưng sau khi nói chuyện với cô bạn, tôi bỗng ‘ngộ’ toàn bộ nội dung mấy câu trên, và có cảm giác như mình ý thức được tình trạng của mình từ khi mới chỉ là một tế bào, một con tinh trùng giữa cõi âm u của "nguồn suối mơ" trong cha tôi, để vào đêm gối chăn phòng the đầu tiên ấy, theo cơn "nắng lên từ cha" mà được phóng vào làm chói chan lòng mẹ. Đó mới là nguồn cội của cái gọi là xuân của một đời người. Ca tụng mùa xuân thì phải bắt đầu từ tình trạng ấy, chỗ thâm sâu, chỗ uyên nguyên của tất cả những biểu hiện về sau mà người ta vẫn ca tụng mùa xuân" (Tạp chí "Văn", số đặc biệt về Phạm Duy, tháng 6&7/2002, trang 120). 

Nói đến Phạm Duy thì có lẽ cũng phải nói đến Trịnh Công Sơn. Trịnh Công Sơn có bài nhạc xuân nào không? Có và không. "Có" là anh có nói đến mùa xuân. Nhưng "không" là vì anh chỉ dùng mùa xuân để mô tả cái khác. Trong một vài ca khúc, anh đề cập đến mùa xuân như là ý niệm về thời gian, về vòng quay không ngừng của thời gian: xuân,hạ, thu, đông:

Vừa tàn mùa xuân rồi tàn mùa hạ

Một ngày đầu thu nghe chân ngựa về, chốn xa

(Một cõi đi về)

Em đứng lên mùa xuân vừa mở

Nụ xuân xanh cành thênh thang chim về vào ngày tuổi em trên cành bão bùng.

Rồi mùa xuân không về mùa thu cũng ra đi mùa đông vời vợi, mùa hạ khói mây...

(Gọi tên bốn mùa)

Trong một bài hát khác có tựa đề rất "xuân" là Ru em từng ngón xuân nồng, có đoạn, anh viết:

Thôi ngủ đi em

Mưa ru em ngủ, tay em kết nụ

Nuôi trọn một đời nuôi một đời người

Mùa xuân vừa đến xin mãi ăn năn mà thôi.

Chẳng thấy xuân nồng đâu, chỉ thấy ăn năn và muộn phiền. Tất cả chỉ vì anh nhìn mùa xuân chẳng phải là cái gì khởi đầu, chẳng phải cái gì là mới. Đó chỉ là một vòng sinh diệt miên man. Xuân đến rồi xuân lại đi. Một vòng quay bất tận. Tất cả nằm trong một cõi rất giới hạn: cõi đi về. 

Trên hai vai ta đôi vầng nhật nguyệt

Rọi xuống trăm năm một cõi đi về. 

Trịnh Công Sơn còn có một bài khác với một tựa đề rất "xuân": "Một buổi sáng mùa xuân."Ta tưởng anh sẽ nói về chim, về hoa, về nắng, về vân vân. Không. Hãy nghe:

Một buổi sáng mùa xuân

Một đứa bé ra đồng

Đạp trái mìn nổ chậm

Xác không còn đôi chân

Một buổi sáng mùa xuân

Ngực đứa bé tan tành

Ngàn hoa đồng cỏ nội

Cúi xuống nhìn con tim

(...) Một buổi sáng mùa xuân

Một đứa bé yên nằm

Bàn tay cầm cỏ dại

Có hoa vàng mong manh.

Không thấy mùa xuân đâu, chỉ thấy cái chết. Hay thì hay thật. Nhưng thảm quá!

* 

Việt Nam ta thì có nhạc xuân. Vậy thì người Tây phương có nhạc xuân hay không nhỉ? Có lẽ không. Lễ lạc của họ là Giáng Sinh. Họ xem Chúa ra đời là đem mùa xuân về cho nhân loại rồi, nên chẳng cần mùa xuân thiên nhiên. Tôi không biết họ có loại nhạc gọi là "spring song" như của ta hay không. Nhưng tôi biết bản "Happy New Year." Đây là một bài hát rất hay, ca từ rất nhân bản. Xin chép ra nguyên bài ở đây để tặng bạn nào chưa biết:

Happy New Year

No more champagne 

And the fireworks are through 

Here we are, me and you 

Feeling lost and feeling blue 

It's the end of the party 

And the morning seems so grey 

So unlike yesterday 

Now's the time for us to say... 

Happy new year 

Happy new year 

May we all have a vision now and then 

Of a world where every neighbour is a friend 

Happy new year 

Happy new year 

May we all have our hopes, our will to try 

If we don't we might as well lay down and die 

You and I 

Sometimes I see 

How the brave new world arrives 

And I see how it thrives 

In the ashes of our lives 

Oh yes, man is a fool 

And he thinks he'll be okay 

Dragging on, feet of clay 

Never knowing he's astray 

Keeps on going anyway... 

Happy new year 

Happy new year 

May we all have a vision now and then 

Of a world where every neighbour is a friend 

Happy new year 

Happy new year 

May we all have our hopes, our will to try 

If we don't we might as well lay down and die 

You and I 

Seems to me now 

That the dreams we had before 

Are all dead, nothing more 

Than confetti on the floor 

It's the end of a decade 

In another ten years time 

Who can say what we'll find 

What lies waiting down the line 

In the end of eighty-nine... 

Happy new year 

Happy new year 

May we all have a vision now and then 

Of a world where every neighbour is a friend 

Happy new year 

Happy new year 

May we all have our hopes, our will to try 

If we don't we might as well lay down and die 

You and I 

Super Trouper (1980)

Bản nhạc này do ban Super Trouper (tức ban nhạc ABBA, Thụy Điển) biên soạn và trình diễn (đơn ca với sự phụ họa của toàn ban) rất tuyệt vời. Tiết tấu lạ, nhịp vừa phải, nghe xong muốn nghe lại ngay. Ca từ đồng thời cũng là một bài thơ. Một bài thơ hay, đượm mùi triết lý. Tuyệt vọng và hy vọng. Chúng ta mong mỏi được nhìn thấy một thế giới mới ra đời, trong đó mọi người đều là bằng hữu. Nhưng con người thì điên cuồng mà vẫn tưởng mình tỉnh táo, cứ tiếp tục lê bước mà chẳng hay rằng mình đã lạc đường... - Oh yes, man is a fool/And he thinks he'll be okay/Dragging on, feet of clay/Never knowing he's astray/Keeps on going anyway...- Một thập niên qua rồi. Bao nhiêu ước mơ chúng ta từng có đều đã tan thành mây khói. Chẳng biết một thập niên tới đây thì cái gì đang chờ ta ở phía trước. Nhưng dù sao, ta cũng cứ hy vọng. Bởi vì "nếu chúng ta không còn hy vọng thì chúng ta chỉ còn nằm xuống và chết mà thôi" - If we don't we might as well lay down and die -

Vâng, dù sao, mùa xuân cũng là mùa của hy vọng. 

Xuân tôi ơi! Sức Xuân tôi còn khát khao

Dù nay, dù mai cũng như mọi ai chết trong địa cầu

Xuân muôn năm, có ta Xuân còn hơi Xuân

Thì xin, thì Xuân hãy cho tình nhân sống thêm vài lần.

Xuân ơi Xuân! Xuân ới Xuân ơi!

Xuân ơi Xuân! Xuân ới Xuân ơi!

(Xuân ca/Phạm Duy)

Xuân ơi, Xuân ơi!

(12/2002)