Có lẽ một trong những người
gây nhiều tranh luận nhất trong lịch sử Việt Nam là ông Petrus Trương Vĩnh Ký
(“Petrus Ký”). Hơn một trăm năm sau ngày ông mất (1898), đến giờ này người
Việt trong và ngoài nước vẫn còn bàn cãi về ông. Nhưng có một điều về ông
Petrus Ký mà hình như tất cả hai phía khen và chê đều đồng ý là câu “sic vos
non vobis”. Đây là một câu bằng chữ Latin được cho là phương châm hay
tôn chỉ trong cuộc sống của ông và thường được dịch ra là “ở với họ mà không
theo họ”.
Không biết chính xác từ lúc
nào, nhưng hiện nay hầu như trong tất cả các bài viết về ông Petrus Ký đều có dẫn
“sic vos non vobis” và cho rằng ông Petrus Ký đã dùng câu Latin này để tự
bào chữa cho sự hợp tác với Pháp của ông. Vì, theo tất cả các bài viết
nói trên, “sic vos non vobis” có nghĩa là “ở với họ mà không theo họ” hoặc
“theo họ nhưng không lệ thuộc họ”. Tuy có khác nhau chút ít về hình thức,
nhưng tất cả những câu dịch đều có nội dung giống nhau, đại ý là Petrus Ký chỉ
miễn cưỡng mà làm việc cho Pháp thôi chứ không hề “theo” hay “lệ thuộc” người
Pháp.
Một thí dụ tiêu biểu nhất là
bài viết về Petrus Ký trong Wikipedia hiện nay (2017): “Pétrus Ký đã mượn câu
cách ngôn Latinh
‘Ở với họ mà không theo họ’ ("Sic vos non vobis"), để biện
minh cho việc nhận lời làm thông ngôn cho Jauréguiberry.”1
Bài Wikipedia nói trên cho biết
đã dẫn câu này từ bài viết “Ở Với Họ Mà Lòng Không Theo Họ - Châm Ngôn Và Bi Kịch
Cuộc Đời Trương Vĩnh Ký” của tác giả Phan Thứ Lang trong Tạp Chí Xưa & Nay
tháng 12 năm 1997. Nguyên văn như sau:
"Và Pétrus Ký đã
đem câu châm ngôn Latinh 'Ở với họ mà không theo họ ' ("Sic vos
non vobis"), để biện minh cho sự hợp tác của ông với Pháp. Rồi mặc
những lời thị phi, ngày 20/12/1860, ông đã nhận lời làm thông ngôn cho
Jauréguiberry."2
Một tác giả khác, Hồng Lê Thọ,
trong bài "Trương Vĩnh Ký - Một Trí Thức Buồn" (1/9/2008) đang được
lưu hành rất nhiều trên mạng, viết như sau về "sic vos non vobis” và
Petrus Ký trong chú thích số 27 của bài viết:"(27) ngạn ngữ la tinh, biện
minh cho việc ra nhận lời làm thông ngôn cho Trung tá Hải quân
Jauréguiberry. Trong một thư khác viết bằng chữ La-ngữ gửi cho bạn là bác-sĩ
Chavannes, ông cũng bày tỏ rõ quan-điểm của mình: “Đây là việc tôi ở với các
anh chứ không phải vì theo các anh, đó chỉ là phận sự tôi phải làm và điều này
làm tôi an lòng”, ông nói: “sic vos non vobis, hoc (sic) est mea sors et
consolatio.” (Nguyễn Văn-Tố, Tựa
cuốn Trương Vïnh Ký của Lê Thanh, Bằng Giang, Sương Mù Trên Tác phẩm Trương
Vïnh Ký, Văn Học tb, 1994. tr.71)".3
Gần đây nhất, trong Lời Giới
Thiệu viết ngày 5/7/2016 cho cuốn "Petrus Ký - Nỗi Oan Thế Kỷ"4
của nhà nghiên cứu Nguyễn Đình Đầu, giáo sư Phan Huy Lê viết:
"Theo đó, cuối đời,
Trương Vĩnh Ký cũng tự thấy những mâu thuẫn trong cuộc sống của mình khiến hậu
thế khó hiểu khi căn dặn chôn mình trong một nhà mồ đơn sơ với dòng chữ Latin
“Sic vos non vobis” (Ở với họ mà không theo họ) ..."5
Có lẽ giáo sư Phan Huy Lê bị ảnh
hưởng bởi những dòng sau đây của tác giả Nguyễn Đình Đầu trong cùng cuốn sách Nỗi
Oan Thế Kỷ:
“Trước khi rời cõi thế,
Petrus Ký tự xây cho mình một nhà mồ vững chãi nhưng đơn sơ. Trên cửa
chính có ghi câu thành ngữ bằng tiếng Latin Sic vos non vobis (Ở với họ
mà không theo họ)...".6
Cả hai tác giả Nguyễn Đình Đầu
và Phan Huy Lê đều không cho biết lấy nguồn từ đâu cho câu dịch này.7
Như vậy, tạm gác qua những dị
biệt nhỏ về cách dịch, gần như tất cả mọi tác giả viết bằng tiếng Việt hiện nay
đều cho rằng Petrus Ký đã tự bào chữa cho sự hợp tác với Pháp của ông bằng một
câu tiếng Latin “sic vos non vobis” có nghĩa là “ở với họ mà không theo họ”.
Nhưng sự thật có phải vậy
không? Sau khi tìm hiểu, người viết bài này xin thưa rằng không.
Câu “sic vos non vobis” này có thể đúng là một phương châm hay triết lý trong
cuộc sống của Petrus Ký. Nhưng nó không hề là một câu dùng để tự biện
minh cho việc hợp tác với Pháp của ông. Lý do sẽ được trình bày trong bài
viết này.
1. Nghĩa Đen Của
“Sic Vos Non Vobis” Không Phải Là “Ở Với Họ Mà Không Theo Họ”
Lý do đầu tiên và đơn giản nhất
là vì “sic vos non vobis” chữ Latin theo nghĩa đen hoàn toàn không có nghĩa “ở
với họ mà không theo họ”.
“Sic vos non vobis” là
một nhóm chữ (cụm từ) đúng hơn là một “câu” Latin.
“Sic” có nghĩa là “như vậy”
(so, thus, trong tiếng Anh). Đó là lý do tại sao khi trích dẫn một
chữ viết sai chính tả hay sai sự thật, "sic" thường được dùng trong
ngoặc đơn để cho biết chính tác giả đã viết sai “như vậy”, chớ không phải do
người trích dẫn sai.
“Vos” là đại danh từ ngôi thứ
hai số nhiều (you, các anh, các chị, các người), thường được dùng trong các
“case” hay “cách” sau đây trong văn phạm Latin: nominative (danh cách), accusative
(đối cách) hoặc vocative (hô cách).
"Non" là không.
"Vobis" là dạng
dative (tặng cách) hoặc ablative (ly cách) của vos (ngôi thứ hai số nhiều).
Trong “sic vos non vobis”, chữ vobis được dùng theo “tặng cách” hay dative
case. Và phải được dịch ra là “cho các anh (chị)” (for yourselves).
Do đó, theo nghĩa đen từng chữ
của nhóm chữ này, hoàn toàn không có động từ “ở” và “theo”, cũng như chẳng có
“họ”. Có thể tạm dịch là:
“như vậy … các anh (chị)
không phải cho mình ….” (so you … not for yourselves).8
2. Nguồn Gốc “Sic
Vos Non Vobis” Và Nghĩa Bóng Thông Dụng Ngày Nay
Nhưng để hiểu rõ và
chính xác hơn về “sic vos non vobis”, hãy tìm về quá khứ huy hoàng của chúng và
nghĩa bóng thông dụng ngày nay.
a) Từ Thơ Virgil
Chỉ cần bỏ dăm ba phút trên google,
ta có thể thấy ra ngay"sic vos non vobis" có một nguồn gốc rất
thú vị chứ không phải chỉ đơn giản là một câu "cách ngôn”, “châm ngôn”,
hay “ngạn ngữ” Latin như phần lớn bài viết tiếng Việt về Petrus Ký cho biết.
Nó không phải là một câu hoàn chỉnh, mà là một phần trong những câu thơ của thi
hào Virgil thời đế quốc La Mã.
Theo truyền thuyết, Virgil,
vào khoảng năm 41 B.C., lúc đã nổi tiếng, có làm hai câu thơ (distich) để ca ngợi
hoàng đế Caesar Augustus (cháu của Julius Caesar), và để hai câu thơ đó trước cổng
cung điện của Augustus vào một đêm mưa trước một ngày lễ hội của ông ta
như sau:
Nocte pluit tota; redeunt
spectacula mane:
Divisum imperium cum Jove Caesar habet.
Tạm dịch:
Trọn đêm mưa bình minh cùng lễ
hội
Quyền Caesar chia sẻ với thần
Du. 9
Vì là một người khiêm nhường,
Virgil đã không viết tên mình là tác giả hai câu thơ. Sau khi đọc
được hai câu này, hoàng đế Augustus rất thích thú và quyết tìm cho ra tác giả.
Tuy nhiên, Virgil vẫn không nhận là của mình. Cho đến khi một nhà
thơ khác tên là Bathyllus thừa cơ hội nhận là của mình và được Augustus khen
thưởng thì Virgil mới tức mình viết thêm những câu sau đây trên cánh cổng cung
điện, trong đó ông cố tình để trống phần sau của 4 câu có “sic vos non vobis”:
Hos ego versiculos, tulit
alter honores:
Sic vos non vobis,
________________
Sic vos non vobis,
________________
Sic vos non vobis,
________________
Sic vos non vobis,
________________
Tạm dịch:
Tôi làm thơ, nhưng kẻ nào hưởng
lợi
Chẳng vì mình, __________________
Chẳng vì mình,
__________________
Chẳng vì mình,
__________________
Chẳng vì mình,
__________________
Thắc mắc không biết ai viết
những câu trên, Augustus ra lệnh cho Bathyllus làm tiếp phần để trống, nhưng
Bathyllus không làm được. Đến lúc đó Virgil mới ra mặt và hoàn tất các
câu bỏ trống như sau:
Hos ego versiculos, tulit
alter honores:
Sic vos non vobis nidificatis
aves;
Sic vos non vobis vellera
fertis oves;
Sic vos non vobis
mellificatis apes;
Sic vos non vobis fertis
aratra boves.
Tạm dịch:
Tôi làm thơ nhưng kẻ nào hưởng
lợi
Chẳng vì mình, lũ chim làm tổ
mới
Chẳng vì mình, đàn cừu phải
mang lông
Chẳng vì mình, làm mật những
đàn ong
Chẳng vì mình, giống trâu bò
cày cấy
Không cần phải nói, sau đó trắng
đen rõ rệt, Virgil càng được Augustus mến trọng hơn.
b) Cách Dùng
Thông Dụng Về Sau Hay Nghĩa Bóng Của “Sic Vos Non Vobis”
Và sau đó theo thời gian,
“sic vos non vobis” từ nguồn gốc ở những câu thơ của Virgil đã thường được dùng
để chỉ trường hợp:
i. Người này làm nhưng bị kẻ khác hưởng lợi, nhất là trong hoàn cảnh bị đạo
văn như Virgil.
ii. Người làm điều lợi cho người khác chứ không cho chính mình. 10
Và nghĩa chính xác của “sic
vos non vobis” sẽ tùy thuộc vào hoàn cảnh mà nó được xử dụng.11
Nhưng hoàn toàn không có trường
hợp nào mà “sic vos non vobis” có thể được dịch ra là "ở với họ, mà không
theo họ" như các bài tiếng Việt đã viết.
Và cả nghĩa đen lẫn nghĩa
bóng thông dụng sau đó của “sic vos non vobis” đều không phải là “ở với họ
mà không theo họ”.
Muốn biết “sic vos non
vobis” của Petrus Ký thật sự có nghĩa gì, ta phải xem chính xác trong thời gian
và hoàn cảnh nào ông Petrus Ký đã dùng nó. Muốn vậy, phải trở lại với thời
gian vài mươi năm khi câu này được dịch ra tiếng Việt. Đó là thập niên 50
của thế kỷ trước.
3. Nguồn Gốc Câu
Dịch “Ở Với Họ Mà Không Theo Họ”
Tác giả Phan Thứ Lang trong
bài “Ở Với Họ Mà Lòng Không Theo Họ - Châm Ngôn Và Bi Kịch Cuộc Đời Trương Vĩnh
Ký” đã không cho ta biết nguồn gốc của câu dịch này khi cho rằng Petrus Ký đã
dùng nó để “biện minh cho sự hợp tác của ông với Pháp” và rồi sau đó, mặc
“thị phi”, làm việc với Pháp từ năm 1860.
Và tác giả Hồng Lê Thọ trong
bài “Trương Vĩnh Ký - Một Trí Thức Buồn” thì có dẫn đến hai nguồn là Nguyễn Văn
Tố trong Lời Tựa cho cuốn “Trương Vĩnh Ký –Biên Khảo” của Lê Thanh và Bằng
Giang trong “Sương Mù Trên Tác Phẩm Trương Vĩnh Ký”.
Nhưng trong bài Tựa của Nguyễn
Văn Tố được in lại trong cuốn NOTK của Nguyễn Đình Đầu, trang 361, không hề có
một lời nào về “sic vos non vobis”. Thêm nữa, trong cả một bài rất dài về
Petrus Ký của Nguyễn Văn Tố trong Bulletin de la Société d’enseignement Mutual
du Tonkin (Tập San Trí Tri) năm 1937 (in lại trong NOTK, trang 371-410),
cũng không thấy ông Tố nói gì về câu này.
Và Bằng Giang trong “Sương Mù
Trên Tác Phẩm Trương Vĩnh Ký”12 hoàn toàn không nói gì về "sic
vos non vobis".
Gần đây nhất, cả hai ông Phan
Huy Lê và Nguyễn Đình Đầu cũng không cho biết lấy nguồn câu này từ đâu.
Do đó, mặc dù câu “ở với họ
mà không theo họ” được sử dụng lan tràn trong các bài viết về Petrus Ký, các
tác giả của những tác phẩm này dường như đã không chú ý lắm về nguồn gốc của
nó. Điều này làm cho người đọc có cảm tưởng rằng đây là một sự thật đã được
chấp nhận, và làm cho việc đi tìm nguồn gốc của nó thêm phần khó khăn.
a) Từ Sách
“Chữ, Văn Quốc Ngữ” Của Nguyễn Văn Trung
Tuy vậy, người viết bài này
có thể đoán ra là Hồng Lê Thọ đã lấy nguồn từ giáo sư Nguyễn Văn Trung
trong cuốn "Chữ , Văn Quốc Ngữ - Thời Kỳ Đầu Pháp Thuộc"13
, vì một lý do khá đơn giản: khác với Phan Thứ Lang, Hồng Lê Thọ đã hoàn tất
nhóm chữ “sic vos non vobis” của Petrus Ký bằng cách dẫn thêm một nhóm chữ
Latin khác theo sau: “sic vos non vobis, hoc est mea sors et
consolatio" (người viết nhấn mạnh chữ hoc, vì đây là một chữ trích dẫn
sai sẽ được nói đến sau).
Và đây là câu phê bình của
giáo sư Nguyễn Văn Trung về Petrus Ký trong cuốn sách trên:
“Còn đối với chính ông,
ông cho rằng thái độ cộng tác với Pháp chỉ là ở với họ nhưng không phải cho
họ như ông đã bày tỏ trong những lá thư viết bằng Latinh cho một bạn thân của
ông, bác sĩ Chavane (Sic vosnon vobis, Hoc est mea sors et consolatio)”14
(người viết nhấn mạnh chữ Hoc).
Trong chú thích cho những
dòng trên, giáo sư Trung cho biết ông đã dẫn câu này từ tài liệu ở cuốn “Trương
Vĩnh Ký, 1837-1898” của Khổng Xuân Thu.15
Điều cần lưu ý là giáo
sư Trung đã trích dẫn sai câu Latin này từ sách của Khổng Xuân Thu, bởi
nguyên bản trong sách là Haec est mea sors et consolatio chứ không phải Hoc
est ... Và vì Hồng Lê Thọ đã viết sai chữ Hoc này y như giáo sư Trung, ta có thể
đoán là ông đã dẫn câu này từ cuốn "Chữ, Văn Quốc Ngữ" của giáo sư
Trung chứ không phải từ Khổng Xuân Thu.16
Nhưng cũng từ đó, ta có thể
qui nguồn gốc câu dịch tiếng Việt “ở với họ mà không theo họ” về một nơi duy nhất,
đó là cuốn "Trương Vĩnh Ký, 1837-1898" của Khổng Xuân
Thu. Hay nói cách khác, Khổng Xuân Thu chính là người đã dịch “sic vos
non vobis” ra tiếng Việt thành “ở với họ mà không theo họ” – câu mà tất cả sách
báo tiếng Việt từ hơn nửa thế kỷ nay đã dùng trong những bài viết hay nghiên cứu
về Petrus Ký - để cho rằng ông đã tự bào chữa cho việc hợp tác với Pháp.
Hãy xem tác giả Khổng Xuân
Thu dịch “sic vos non vobis” thành “ở với họ mà không theo họ” như thế
nào.
b) Từ Sách “Trương
Vĩnh Ký 1837-1898” Của Khổng Xuân Thu
Đây là một trong những cuốn
sách xưa nhất về Petrus Ký bằng tiếng Việt sau “Trương Vĩnh Ký Hành Trạng” của
Đặng Thúc Liêng17 và "Trương Vĩnh Ký - Biên Khảo" của
Lê Thanh18 . Tác phẩm này độc đáo ở chỗ có những lá thơ tâm
tình bằng tiếng Latin của Petrus Ký gởi cho bạn ông là bác sĩ Alexis Chavanne
và tiến sĩ Albert Kaempfen trong hai năm 1887-1888 khi Petrus Ký đã “về hưu” ở
Chợ Quán sau cái chết đột ngột của Paul Bert.
Đây là phần Khai Từ của tác
giả Khổng Xuân Thu:
“Suốt cuộc đời của Trương
Vĩnh Ký, ta thường nghe tiên sinh nhắc đến câu cách ngôn Latinh sau đây: sic
vos non vobis (Ở với họ mà không theo họ). Trong bức thư thắm thiết
của tiên sinh gửi cho một người bạn văn hóa - bác sĩ Chavanne - đề ngày tháng
10-1887, Trương công vẫn còn nhắc lại với tất cả ý niệm chân thành của mình đối
với thời cuộc. (Dẫn kỹ ở chương “Chán Nản Chính Trị” ở đoạn sau)”.19
Và trong chương “Chán Nản
Chính Trị” ở đoạn sau, trang 60, Khổng Xuân Thu cho biết:
“Tham vọng của ông là tìm đủ
cách để cho ích quốc lợi dân, dù có hy sinh đến địa vị, quyền lợi của mình đi
chăng nữa. Viết thư cho bác sĩ Chavanne, có đoạn: Điều duy nhất và đơn độc
(về chính trị) mà tôi tìm kiếm, là có ích đúng như câu châm ngôn La tinh: Sic
vos non vobis (Ở với họ mà không theo họ). Đó là định mệnh của tôi
và điều tự nhủ chính bản thân tôi. Nguyên văn: Unum et uticum
quaero, esse scilicet posse utilem, quamvis dicendum sit: Sic vos non vobis …
Hae (sic) est mea sors et consolatio”20
Và cuối cùng, trong phần Phụ
Lục, trang 125, là bản dịch chính thức của lá thơ Petrus Ký gởi cho Alexis
Chavanne tháng 10, 1887:
“Điều độc nhất mà tôi tiến đến
là làm sao giúp ích, làm sao để thực hành câu “theo họ, nhưng không lệ thuộc
họ” (Sic vos non vobis). Đó là số phận của tôi, là điều an ủi cho
tôi”.
Như vậy, trong cùng một cuốn
sách, Khổng Xuân Thu đã ba lần nhắc đến “sic vos non vobis” và dịch ra hai lần
là “ở với họ mà không theo họ” và một lần là “theo họ, nhưng không lệ thuộc họ”21.
Theo Khổng Xuân Thu cho biết,
ông đã “may mắn” tìm được những lá thơ của Petrus Ký trong ấn phẩm của Hội
Nghiên Cứu Đông Dương (Bulletin de la Société des Etudes Indochinoises) và đã dịch
những lá thơ này từ tiếng Latin ra tiếng Việt với sự trợ giúp của những linh mục
(không cho biết tên). Với một thái độ khiêm tốn rất đáng quí trọng, tác
giả cho biết công việc dịch thơ của Petrus Ký rất khó khăn vì trong những lá
thơ bằng tiếng Latin thỉnh thoảng ông còn dùng cả chữ … Hy Lạp22.
Và chúng ta cũng cần nhớ rằng đây là công trình làm việc một mình vào 60 năm
trước. Do đó có những sai sót là điều không thể tránh khỏi.23
Trở lại với những lá thơ của
ông Petrus Ký và câu “sic vos non vobis”. “Câu” này, chỉ được thấy một lần
duy nhất trong lá thơ Petrus Ký gởi cho Alexis Chavanne tháng 10 năm
1887. Đây là nguyên văn tiếng Latin và hai phiên bản dịch của Khổng Xuân
Thu:
"…. Unum et unicum
quaero, esse scilicet posse utilem, quamvis dicendum sit: Sic vos non
vobis … Haec est mea sors et consolatio."
"Điều duy nhất và đơn độc
(về chính trị) mà tôi tìm kiếm, là có ích đúng như câu châm ngôn La tinh: Sic
vos non vobis (Ở với họ mà không theo họ). Đó là định mệnh của tôi
và điều tự nhủ chính bản thân tôi."
“Điều độc nhất mà tôi tiến đến
là làm sao giúp ích, làm sao để thực hành câu “theo họ, nhưng không lệ thuộc
họ” (Sic vos non vobis). Đó là số phận của tôi, là điều an ủi cho
tôi”.
Cả hai câu dịch, theo thiển ý
của người viết bài này, đều không chính xác, nếu không nói thẳng là sai
ý của tác giả.
Trước nhất, dịch giả Khổng
Xuân Thu đã thêm vào trong câu dịch những chữ và ý tưởng không có trong nguyên
văn . Ở câu đầu, đó là phần "đúng như câu châm ngôn La
tinh" và ở câu sau là phần "để thực hành câu". Trong
nguyên văn tiếng Latin không hề có những dòng trên .
Thứ hai, và cũng quan trọng
nhất, như đã giải thích trong phần trên của bài viết này, Khổng Xuân Thu đã dịch
hoàn toàn sai nhóm chữ "sic vos non vobis", theo cả nghĩa đen lẫn
nghĩa bóng. Thay vì phải dịch với ý nghĩa thông dụng là "chẳng phải
vì lợi ích của mình" hay “chẳng phải cho tôi” thì Khổng Xuân Thu lại dịch
là "ở với họ mà không theo họ", làm cho hai phần trước và sau của câu
không ăn khớp với nhau. Trong khi phần trước nói về sự hữu dụng (có ích),
thì phần sau theo Khổng Xuân Thu lại nói về một thái độ chính trị. Và vì dịch
sai "sic vos non vobis" như vậy, cả câu dịch thành ra rất tối nghĩa.
Thứ ba, và có thể là lý do
làm cho Khổng Xuân Thu dịch sai “sic vos non vobis”, là vì Khổng Xuân Thu
đã không chú ý và bỏ qua phần tối quan trọng trong câu là "quamvis
dicendum sit", có nghĩa là "tuy nhiên, cần phải nói (thêm) rằng".
Đó chính là nhịp cầu nối tiếp giữa "có ích" (utilem) (useful)
và "không phải cho tôi" (sic vos non vobis). Với nhịp cầu
đó, tác giả đã bổ túc cho ý chính của câu và làm cho hai phần trong câu hoàn
toàn ăn khớp với nhau.
Câu dịch gần đúng ý tác giả
nhất, theo thiển ý người viết, phải là như vầy:
"Điều duy nhất mà
tôi theo đuổi là làm sao thành có ích, tuy phải nói thêm rằng: (ích lợi đó)
không phải cho tôi. Đó là số phần và là niềm an ủi của tôi."
Câu dịch này cho thấy sự liên
kết chặt chẻ giữa phần đầu (muốn thành có ích) và phần sau (nhưng không phải
cho mình). Nó nói lên triết lý sống vị tha, bất vị kỷ, của Petrus Ký.
Trong khi đó, như trên đã viết,
hai câu dịch của Khổng Xuân Thu không có liên hệ gì giữa "có ích" ở
phần đầu và "ở với họ nhưng không theo họ" ở phần sau của câu.
Và rõ ràng nhất là đại danh từ "Họ" trong trường hợp này được đem vào
trong câu một cách rất bất chợt, tùy tiện, và không có chút gì dính líu với cả
câu văn.
Như đã có nói trong phần
trên, “sic vos non vobis” thường được hiểu với một trong hai nghĩa chính, tùy
theo trường hợp mà chúng được sử dụng. Trong trường hợp này, nghĩa thứ
hai, là "tôi làm nhưng không phải cho lợi ích của tôi" là hợp lý nhất.
Nghĩa thứ nhất không phù hợp vì cả câu không nói gì về hoàn cảnh bị đạo văn hay
bị cướp công -- và cũng vì nếu bị đạo văn hay cướp công thì không ai nói rằng
đó là số phần và niềm an ủi của mình được.
c) "Sic Vos Non
Vobis" Trong Tài Liệu Tiếng Pháp Về Petrus Ký
Để kiểm chứng là câu dịch của
Khổng Xuân Thu không đúng với ý của ông Petrus Ký, người viết đã tìm đến tài liệu
chính gốc là những lá thơ bằng tiếng Latin của ông Petrus Ký gởi cho hai bạn hữu
Alexis Chavanne và Albert Kampfen đã được giáo sư Raphael Barquissau sưu tập và
dịch lại bằng tiếng Pháp trong tác phẩm “Correspondance inédite en latin de
Pétrus Trương –vĩnh-Ký”24
Điều đáng chú ý là khi dịch
lá thơ tháng 10, 1887 của Petrus Ký ra tiếng Pháp, Barquissau đã để nguyên văn
“sic vos non vobis” trong câu văn như sau:
"La seule et unique
chose que je cherche, c'est de pouvoir être utile, quoiqu'il faille dire: 'sic
vos non vobis'. Tel est mon sors et ma consolation."
Khác với Khổng Xuân
Thu, Barquissau đã dịch đúng như nguyên văn Latin và giữ phần “quamvis dicendum
sit” tức “tuy nhiên phải nói rằng” thành “quoiqu‘il faille dire”.
Barquissau cũng đã không thêm vào phần “đúng như câu” hay “để thực hành câu”
như Khổng Xuân Thu. Và nếu hiểu "sic vos non vobis" theo
nghĩa thông dụng là “không phải cho tôi”, thì câu của Barquissau hoàn toàn hợp
lý.
Một điều thú vị mà người viết
đã để ý tìm kiếm là trong các tài liệu bằng tiếng Pháp về Petrus Ký không hề có
bóng dáng “sic vos non vobis” với ý nghĩa "ở với họ mà không theo họ"
như trong sách báo tiếng Việt! Lý do có lẽ rất đơn giản là vì như đã nói
Petrus Ký chỉ dùng câu này để tâm tình với một người bạn về triết lý sống của
mình, chứ không phải để bào chữa hay tự biện minh.25
4 . Triết Lý Sống
Hay Phương Châm "Không Phải Cho Tôi" Trong Những Lá Thơ Khác Của
Petrus Ký
Tóm lại, khi dùng “sic vos
non vobis” trong lá thơ gởi cho Alexis Chavanne tháng 10 năm 1887, Petrus Ký
cho Chavanne biết triết lý sống hay phương châm của ông là làm việc giúp ích
cho xã hội chớ không phải cho tư lợi. Hay nói cách khác, chúng cho thấy
tinh thần bất vị kỷ của ông.
Muốn kiểm chứng và thấy rõ
hơn triết lý này của Petrus Ký, ta có thể tìm thấy nó ngay trong những lá thơ
khác của ông gởi cho Chavanne bằng tiếng Latin.
Trong lá thơ tháng 2 năm
1887, Petrus Ký cho Chavanne biết là hiện tại ông hơi chán ngán cuộc đời vì những
sự ganh tị.26 Chavanne trả lời vào ngày 1 tháng 3 năm 1887,
khuyên nhủ Petrus Ký nên trở lại giúp vua Đồng Khánh để vừa giúp nước mà vừa
giúp Pháp.
Petrus Ký hồi âm ngày 8 tháng
4, 1887 và cho Chavanne biết ông đã chán ngán danh vọng, vì nó không còn cám dỗ
được “con sư tử già và mất hết sức mạnh” là ông. Chavanne lại một lần nữa
khuyên Petrus Ký trong lá thơ đề ngày “20 quintili mense 1887”27: “Tổ
quốc và nhất là nhân loại phải đi trước tất cả".
Trong thơ ngày 6 tháng 8 năm
1877, Petrus Ký viết cho Chavanne rằng ông không đồng ý với Chavanne, vì:
“Thật tình thì ta phải
sống theo cuộc đời đã định; ta chỉ có thể có ích cho chính chúng ta, cho những
người tương tự, cho vạn vật trong thiên nhiên; và như vậy ta mới hoàn
thành được trách nhiệm đầu tiên của cuộc đời.”
"Vita enim qualis in
se est sumenda est talis; tantummodo sit fructuosa sive nobis ipsis, sive
nostris similibus, sive aliis Naturae entibus; sicque finem primordialem
adimpleret".28
Rồi sau đó, như ta đã biết,
trong lá thơ tháng 10, 1887, Petrus Ký cho Chavanne biết ông chỉ muốn làm một
người có ích cho xã hội mà thôi. Cũng ngay trong lá thơ đó, bên dưới câu
"sic vos non vobis" là câu sau đây để chúc cho Chavanne, mà có lẽ
cũng là điều ông muốn cho mình:
“Cầu Chúa cho ông giữ sức
khoẻ để ông luôn có ích cho chính ông, cho bạn hữu và cho xã hội, và để ông phục
vụ hữu hiệu cho chính phủ để cuối cùng vào một ngày nào đó ông có thể nói rằng:
Tôi đã đóng trọn vai trò của mình, tôi đã hoàn thành trách nhiệm của mình”
“Te ergo Deus
conservet in potestate ut tibi, tuis amicis et societati diu ac semper prosis,
et Gubernio utiliter ac efficaciter servias ut tandem tibi ipsi possis quodam
die dicere: meas partes bene egi, officium meum adimplevi”29
Tóm lại, nếu đọc tất cả những
lá thư giữa Petrus Ký với Chavanne, ta sẽ thấy những ý tưởng của hai người
nhất quán và xuyên suốt dưới ngòi bút của họ. Trong lúc Chavanne, một nghị
viên Pháp, khuyên bạn Petrus Ký hãy trở lại giúp cho Pháp và Đồng Khánh,
vì “tổ quốc và nhân loại” vẫn còn cần ông, thì Petrus Ký lại chỉ muốn trở về
triết lý sống của ông là làm một người có ích cho xã hội bằng cách làm tròn vai
trò của ông trong đời mà thôi.
Điều cần ghi nhận là trong tất
cả những lá thơ giữa Petrus Ký và Chavanne không hề có trạng huống nào có thể
đưa đến việc Petrus Ký phân bua hay tự bào chữa với Chavanne rằng ông ...
"ở với họ mà không theo họ". Và nếu nghĩ cho cùng thì tại sao
Petrus Ký lại phải đi biện minh về việc cộng tác với Pháp cùng một chính trị
gia Pháp đang làm việc trong chính phủ Pháp và khuyến khích Petrus Ký giúp
Pháp?
Nếu thật tình Petrus Ký muốn
bào chữa cho việc hợp tác với Pháp của mình, chắc ông đã chọn đối tượng là người
Việt với một câu tiếng Việt. Và câu nói cũng sẽ có điển tích gì đó kèm
theo cho người Việt hiểu. Chứ có đâu lại đi viết một câu bằng chữ Latin với
điển tích La Mã trong một lá thơ tâm tình bằng tiếng Latin cho một ông bạn bác
sĩ người Pháp đang là một nghị viên Pháp!
Do đó, sau khi đọc tất cả các
lá thơ giữa Petrus Ký và Chavanne, những tài liệu thuộc loại đáng tin tưởng nhất
vì đây là những lá thơ tâm tình giữa bạn bè không có mục đích nào khác, ta chỉ
có thể kết luận rằng Petrus Ký đã dùng “sic vos non vobis” với ý nghĩa là làm
điều ích lợi cho người khác chứ không phải cho mình. Và điều chắn chắn là
không thể nào có thể hiểu ra thành "ở với họ mà không theo họ" như lời
dịch của Khổng Xuân Thu.
5. Lý Do Tại Sao
Có Câu Dịch "Ở Với Họ Mà Không Theo Họ"
Nếu "sic vos non
vobis" có ý nghĩa "không phải cho mình" như ta đã thấy, thì tại
sao Khổng Xuân Thu lại dịch là "ở với họ mà không theo họ"? Có
phải đơn thuần chỉ là dịch sai mà thôi chăng ?
Khó trả lời cho câu hỏi này,
nhưng nếu nhìn cách câu này được những người ủng hộ ông Petrus Ký đón nhận nồng
nhiệt thì ta có thể đoán được phần nào lý do. Đó là vì họ muốn ông Petrus
Ký phải nói câu này cho hợp với tâm lý của họ. Xin được gọi đây là
"mặc cảm Tôn Thọ Tường".
Theo thiển ý của người
viết, quan điểm "ở với họ mà không theo họ" không khỏi bị ảnh hưởng bởi
một thi sĩ tài hoa cùng thời và cùng làm việc với Pháp như Petrus Ký là Tôn Thọ
Tường.
Bởi vì trước năm 1958 là năm
mà câu "ở với họ mà không theo họ" ra đời với tác giả Khổng Xuân Thu,
hai bài thơ nổi tiếng sau đây của Tôn Thọ Tường chắc chắn đã đi vào lòng nhiều
người Việt:
Tôn Phu Nhơn Qui Thục
Cật ngựa thanh gươm vẹn chữ
tòng
Ngàn thu rạng tiết gái Giang
Đông
Lìa Ngô bịn rịn chòm mây bạc
Về Hán trau tria mảnh má hồng
Son phấn thà cam vầy gió bụi
Đá vàng chi để thẹn non sông
Ai về nhắn với Châu Công Cẩn
Thà mất lòng anh đặng bụng chồng
Từ Thứ Qui Tào
Hiếu đâu dám sánh kẻ cày voi
Muối xát lòng ai nấy mặn mòi
Ở Hán đã đành trang cội cả
Về Tào chi sá một cây còi
Chạnh lòng nhớ mẹ không nâng
chén
Tấc dạ thương vua biếng giở
roi
Chẳng đặng khôn Lưu đành dại
Ngụy
Thân này xin gác ngoại vòng
thoi
Qua hai bài thơ này, Tôn Thọ
Tường đã tự bào chữa cho việc theo Pháp của mình với các bạn sĩ phu ngày xưa mà
nay ở phía đối nghịch là: 1) thân gái phải theo chồng, ông vì việc làm phải
trung thành với chủ Pháp; 2) vì hoàn cảnh gia đình, ông phải theo Pháp, nhưng hứa
sẽ không giúp ích gì cho Pháp, cũng như Từ Thứ đã hứa và đã không hiến kế gì
cho Tào Tháo trong suốt thời gian ở phe Tào.
Với hai bài thơ nổi tiếng
trên, thật quá dễ dàng và tiện lợi để đem so sánh hoàn cảnh của Từ Thứ
"hàng" Tào nhưng không "giúp" Tào -- tức hoàn cảnh tự
nhận của Tôn Thọ Tường -- và trường hợp Petrus Ký "ở" với Pháp nhưng
không "theo" Pháp. Nếu trong bài thơ của Tôn Thọ Tường chỉ có
Lưu và Ngụy, thì trong thế giới của Petrus Ký qua quan điểm này, cũng chỉ có họ
(Pháp) và ta. Vậy nên nếu Tôn Thọ Tường đã hứa "Thân này xin gác ngoại
vòng thoi" thì Petrus Ký cũng nên hứa rằng "Ở với họ mà không theo họ".
Thế nhưng chẳng những Petrus
Ký không bao giờ nói vậy, như ta đã thấy, mà Petrus Ký cũng không phải là Tôn
Thọ Tường! Mọi sự so sánh giữa hai người do đó đều khập khiễng.
Tôn Thọ Tường là một nhà nho,
một cậu ấm xuất thân từ thế gia vọng tộc, được nuôi dưỡng với ý niệm
"trung quân" là điều tối thượng. Cũng vì cái ý niệm "trung
thần bất sự nhị quân" này mà Tôn Thọ Tường suốt đời phải tự bào chữa, phải
biện minh cho mình - mà rồi vẫn bị các bạn nhà nho đồng thời đả kích không
thương tiếc, từ Phan Văn Trị đến Huỳnh Mẫn Đạt.
Petrus Ký là một chủng sinh,
sống từ nhỏ trong những tu viện ở bên ngoài Việt Nam với đủ loại người từ
các quốc gia khác, và lớn lên với đạo Thiên Chúa cùng văn minh La Mã, Hy Lạp.
Khi trưởng thành lại được đọc và biết đến những tư tưởng dân chủ cũng như làm bạn
với những nhà tư tưởng tiến bộ hàng đầu thế giới thời bấy giờ. Cùng làm
việc cho Pháp, nhưng Petrus Ký thì không hề bị một nhà nho đồng thời nào đả
kích.30 Cũng như sau đó được dân chúng Nam Kỳ góp tiền đúc tượng
đồng và tôn vinh là bậc thầy của cả miền Nam.
Cho nên không thể nào so sánh
Petrus Ký với Tôn Thọ Tường.
Thế nhưng vì cả hai đều là
người Nam Kỳ, đều hợp tác với Pháp khoảng cùng thời gian, cùng tháp tùng phái
đoàn Phan Thanh Giản qua Pháp năm 1863, cùng viết trên Gia Định Báo sau đó, nên
sự so sánh và rồi đồng hóa về tư tưởng chính trị là điều không thể tránh khỏi
cho những người ủng hộ Petrus Ký.
Hơn nữa, vì "ở với họ mà
không theo họ" là một câu nghe rất thuận tai nên những người ủng hộ ông đã
nắm ngay lấy câu này để biện minh cho việc hợp tác với Pháp của ông Petrus Ký
và phát tán rộng rãi như đã nêu trên.
Điều đáng tiếc là cũng vì câu
dịch này mà ông Petrus Ký càng lúc càng bị hiểu lầm nhiều hơn. Hay nói
cách khác, ông đã bị những người ủng hộ vô tình vu oan là ông đã tự bào chữa với
một câu mà ông không hề nói.
(Còn tiếp một kỳ)
Chú thích
1.
https://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%C6%B0%C6%A1ng_V%C4%A9nh_K%C3%BD.
Trung tá Hải Quân Jean Bernard Jauréguiberry thay đô đốc Rigault de
Genouilly làm chỉ huy liên quân Pháp - Tây Ban Nha ở Nam Kỳ từ 1859 đến
1860. Phần nhiều tài liệu cho rằng Petrus Ký bắt đầu làm việc với Pháp dưới
quyền Jauréguiberry.
2.
Được in lại trong Đặc San Petrus Ký Úc Châu 2004, trang
65-69. Có thể tìm trên mạng:
https://petruskyaus.files.wordpress.com/2015/07/e1bb9f-ve1bb9bi-he1bb8d-mc3a0-lc3b2ng-khc3b4ng-theo-he1bb8d-phan-the1bba9-lang.pdf.
3.
http://vietsciences.free.fr/vietnam/danhnhan/tacgia/truongvinhky-hlt.htm
4.
Nguyễn Đình Đầu, “Petrus Ký - Nỗi Oan Thế Kỷ”, Nhà Xuất Bản Tri Thức, Nhã
Nam 2016. Từ đây về sau gọi tắt là “NOTK”.
5.
NOTK, trang 6.
6.
NOTK, trang 39.
7.
Tuy nhiên, theo tìm hiểu của người viết thì nhà mồ của ông Petrus
Ký không có ghi “sic vos non vobis” như Nguyễn Đình Đầu cho biết, mà chỉ
có 3 câu tiếng Latin sau đây: 1) Miseremini Mei Saltem Vos Amici Mei; 2) Fons
Vitae Eruditio Possidentis; và 3) Omnis Qui Vivit Et Credit In Me Non Morietur
In Aeternum. Có thể đọc được các câu đó trong những hình ảnh trên trang
nhà của “Dòng Dõi Petrus Ký”: http://gilbert.tvt.free.fr/ddpk/crbst_27.html
8.
Từ đây về sau những câu dịch chữ Latin trong bài là của người viết, trừ
khi có chú thích rõ là của người dịch khác.
9.
Jove hay Zeus là Jupiter, trong tiếng Việt có người dịch là Du Bích Tiên
trong một cuốn sách về thần thoại Hy Lạp xuất bản tại miền Nam trước 1975: “Ba
Mối Tình của Thần Du Bích Tiên”. Chú ý là trong câu này Virgil, cũng như
người đương thời, gọi Caesar Augustus là Caesar.
10. The Bank of
England, Ngân Hàng Anh Quốc, dùng câu này từ thời của William Paterson, một
trong những người sáng lập ra Ngân Hàng. Trong ngân hàng hiện có tượng của
Paterson và câu Sic Vos Non Vobis, được hiểu là : ‘Thus you labour, but not for
yourselves’. Đây là câu đại diện cho triết lý của nhà băng này.
http://www.bankofengland.co.uk/education/Documents/museum/insidetheboe.pdf.
11. Còn có một
trường hợp nữa nhưng rất hiếm thấy là “cho anh nhưng không phải của anh”, “for
you but not yours”.
12. Nhà Xuất Bản
Văn Học, 1994.
13. Nguyễn Văn
Trung, "Chữ, Văn Quốc Ngữ - Thời Kỳ Đầu Pháp Thuộc", Nam Sơn, Sài
Gòn, 1975. Đây là cuốn sách phê phán Petrus Ký rất nặng nề. Tuy vậy,
sau 1975, giáo sư Trung đã thay đổi cách nhìn về Petrus Ký. Để biết rõ
hơn về cách nhìn mới này của giáo sư Trung, có thể đọc "Hồ Sơ Về Lục Châu
Học" của ông trên trang nhà nguyenvantrung.free.fr
14. Chữ, Văn Quốc
Ngữ, trang 116.
15. Khổng Xuân Thu,
"Trương Vĩnh Ký, 1837-1898" Tân Việt, Sài Gòn, 1958, từ đây về sau gọi
là “KXT”.
16. Haec (this)
dùng cho giống cái (feminine) đi liền với mea (my) và sors (fate) cũng như
consolatio (consolation) đều là giống cái, trong khi hoc là neutral trong văn phạm
Latin.
17. Nhà In Xưa
Nay, Sài Gòn, 1927.
18. Nhà Xuất Bản
Tân Dân, Hà Nội 1943.
19. Dù nói vậy,
Khổng Xuân Thu không cho ta thấy bằng cách nào mà ông biết là “suốt cuộc đời …
ta thường nghe tiên sinh nhắc đến câu … sic vos non vobis”.
20. Chú ý là tại
đây Khổng Xuân Thu đã viết sai là Hae thay vì Haec. Có thể là lỗi sắp chữ!
Ông cũng lại sơ sót khi viết rằng đây là câu trích trong lá thơ đề ngày
9-6-1888, trong khi chính xác là thơ đề tháng 10, 1887 (Xbre 1887) như
trong nguyên tác và như Khổng Xuân Thu đã dẫn đúng trước đó trong phần Khai Từ.
21. Do hai cách dịch
này, ta có thể truy ra nguồn từ trong phần Chán Nản Chính Trị hay trong phần Phụ
Lục của cuốn sách. Nhưng cả hai cách dịch đều từ một nguồn Khổng Xuân
Thu.
22. Ngoài ra, ông
Petrus Ký còn dùng rất nhiều chữ Hán và Anh ngữ trong những lá thơ viết cho
Chavanne.
23. Một thí dụ điển
hình là cũng cùng trong một lá thơ gởi cho Alexis Chavanne tháng 10 năm 1877,
Khổng Xuân Thu dịch “Hispaniam” là “Tân Gia Ba” thay vì là bán đảo Iberia hoặc
đơn giản hơn là“Tây Ban Nha”.
24.
“Correspondance inédite en latin de Pétrus Trương –vĩnh-Ký”,
Publication de la Société des Etudes Indochinoises, Saigon 1934. Tưởng cũng nên
giới thiệu thêm về Raphael Barquissau. Ông là người Pháp sinh ở Reunion
và từng là cựu giáo sư trường Chasseloup Laubat ở Saigon. Ông cho biết đã
được gia đình ông Petrus Ký cho sao chép lại các lá thơ bằng chữ Latin này của
Petrus Ký và đã gom lại thành ấn phẩm nói trên. Ông cũng là người dịch
thơ của vua Đồng Khánh gởi Trương Vĩnh Ký ra Pháp Văn.
25. Các tác giả
miền Bắc như Mẫn Quốc trong bài viết "Trương Vĩnh Ký, Một Nhà Bác Học Trứ
Danh Đã Ngang Nhiên Đóng Vai Đặc Vụ Tình Báo, Làm Tay Sai Đắc Lực Cho Giặc
Pháp", Nghiên Cứu Lịch Sử số 60, tháng 3/1964, trang 39-45, in lại trong
NOTK, trang 489-500, cho thấy họ cũng có những lá thơ này của Petrus Ký, nhưng
các tác giả này hoàn toàn không có câu nào nhắc đến “sic vos non vobis”.
26. Đây là thời
gian sau khi Paul Bert chết và Petrus Ký lui về Chợ Quán.
27. Barquissau đã
chú thích về khoảng Chavanne ghi ngày tháng này như sau: “Ignorance ou oubli
des usages latins”.
28. Khổng Xuân
Thu dịch câu văn đó của Petrus Ký ra thành như sau: “Phải sống theo cuộc đời đã
vạch sẵn. Chỉ nên giúp ích cho chúng ta, cho đồng bào, cho mọi vật trong
Thiên nhiên. Phải làm trọn cái cứu cánh đầu tiên.” (KXT, trang
120)." Cũng bởi câu dịch hơi tối nghĩa này mà ông Nguyễn Văn Trấn
trong tác phẩm “Trương Vĩnh Ký - Con Người Và Sự Thật" (TPHCM, 1993) đã thắc
mắc như sau: "Cứu cánh đầu tiên hay là khởi đầu của cứu cánh - hỏi người dịch
- ? Thường nghe nói le commencement de la fin, mà) (trang 208).
Theo ý kiến người viết, Khổng Xuân Thu dịch “finem primordialem" hay
"fin primordiale", "primordial end" là "cứu cánh đầu
tiên" hình như không được chính xác . Đây có lẽ là từ ngữ trong thần
học Thiên Chúa Giáo. Có lẽ nên dịch primordialem là “đầu tiên của cuộc đời”
hay "nguyên thủy" thay vì chỉ “đầu tiên”. Còn finem ở đây có lẽ
nên dịch là mục đích hay trách nhiệm dễ hiểu hơn là “cứu cánh”.
29. Câu này được
Khổng Xuân Thu dịch như sau: “Cầu Thượng Đế cho ngài luôn luôn bảo tồn quyền hạn
mà ngài sẽ luôn luôn giúp ích cho bản thân, cho bằng hữu, cho xã hội và ngài sẽ
giúp ích và có hiệu quả cho chính phủ mà một ngày kia Ngài sẽ tự hào: ‘Tôi đã
làm tròn nhiệm vụ của mình’” (KXT, trang 123)
30. Giáo sư Nguyễn
Văn Trung, trong cuốn “Chữ, Văn Quốc Ngữ Thời Kỳ Đầu Pháp Thuộc”, một cuốn sách
xuất bản trước 1975 lúc ông đang công kích Petrus Ký nặng nề nhất, cũng phải
thú nhận rằng “chưa tìm thấy một tài liệu nào bày tỏ thái độ của sĩ phu thời đó
với T. vĩnh Ký.", trang 115.
Nguồn : Việt Studies
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét