Thứ Bảy, 31 tháng 3, 2018
Mai Sơn: Tản mạn về truyện ngắn (Diễn từ nhận “Giải của Chủ Tịch Hội Đồng” của Mai Sơn (đọc trong lễ Trao Giải Văn Việt lần 3)
MỘT SỐ TÀI LIỆU ĐÁNG CHÚ Ý TỬ GIẢI VĂN VIẾT LẦN 3 NGÀY 26-3-2018 TẠI VIỆT NAM
Nhà văn Mai Sơn
Cám ơn nhà văn
Nguyên Ngọc và Văn Việt đã ưu ái trao giải thưởng cho tôi.
Đây là một vinh dự,
và là một niềm vui lớn.Như một làn gió mát trong những ngày nóng nực này. Và tôi lại còn được ban tổ chức dành cho vài phút
để trình bày một vài ý nghĩ tản mạn liên quan đến truyện ngắn.
1. Tôi phải nói
ngay rằng tôi thấy không có gì lấn cấn khi trước hết nhắc đến một truyện ngắn rất
hay của nhà văn Nguyên Ngọc, đơn giản là vì vẻ đẹp của nó còn mãi trong tôi suốt
mấy chục năm qua. Đó là truyện ngắn “Rẻo cao”. Đại khái “Rẻo cao” kể chuyện một
nhân viên bưu tá người dân tộc mù chữ. Trước mỗi lần đi đưa công văn, anh cuộn
tròn từng cái lại và thắt nơ bên ngoài để biết địa chỉ người nhận. Ví dụ, nơ
màu đỏ là công văn đến chủ tịch xã Ngọc; màu tím là Chủ tịch Hội Phụ nữ Kim
Cúc; màu xanh lá cây là Xã đội trưởng Sơn… Rất ấn tượng. Nhớ mãi. Nhà văn
Nguyên Ngọc đã để lại sau truyện ngắn này cái quan trọng nhất của nghệ thuật viết
truyện ngắn, như ông tổ viết truyện ngắn người Mỹ Edgar Allan Poe đòi hỏi và
nêu gương: một ấn tượng, một ấn tượng duy nhất.
Truyện ngắn là một
lát cắt về con người. Đọc truyện ngắn là đọc cái lõi cây, cái vỏ cây, chiếc lá,
cành nhánh, bông hoa mà vẫn có thể hình dung ra một cái cây – một cuộc đời.
Nó không phải là một
công trình tâm lý học đúc kết toàn diện về một con người như Dostoievsky từng
làm trong các tiểu thuyết của ông, khiến cho triết gia Nietzsche ngạo mạn
nhất trong lịch sử tư tưởng cũng phải thừa nhận là đáng học hỏi.
Không như Dos. và
các nhà tiểu thuyết có trong tay rất nhiều công cụ để trình bày một cuộc hiện
sinh trọn vẹn, nhà văn viết truyện ngắn chỉ có thể được chọn một thủ pháp thích
hợp nhất. Không nên nhiều hơn. Không thể nhiều hơn.
Trong viễn tượng
đó, khi đã chọn truyện ngắn để làm văn chương, nhà văn biết phải làm gì với những
giới hạn vài ngàn từ, một hai nhân vật, một xung đột, một bối cảnh.
2. Dù hiện thực có
mênh mông ngập lụt cách mấy, truyện ngắn cũng có cách chưng cất nó thành những
tình huống cá biệt. Truyện ngắn tự bản thân nó có sức mạnh cưỡng chống
lại hiện thực quá hạn (hyper-reality) không cho nó tràn lên xóa tan hay làm
bá chủ cấu trúc nhỏ gọn của mình. Thấy được điều này là nhà văn viết truyện
ngắn đã đi được một nửa đoạn đường nghệ thuật của thể loại.
Nhưng mặt khác, viết
truyện ngắn, là nỗ lực vượt thoát cái khuôn khổ chật hẹp đó, để bằng cách
nào đó mở rộng thêm cương vực của một nghệ thuật lâu đời theo đòi hỏi của người
đọc ngày hôm nay mà không phá bỏ luật chơi của nó. Luật chơi của
truyện ngắn là: kể những câu chuyện chất chứa, bùng nổ, hàm súc, âm vọng, ám
ảnh… Thường khi là những công án để chiêm nghiệm.
Câu chuyện trong
truyện ngắn “Chỉ cạo râu thôi” của Hernando Tellez (Columbia) diễn ra
trong một tiệm hớt tóc nhỏ. Người thợ hớt tóc đồng thời là một du kích quân
nằm vùng. Người khách vào hớt tóc cạo râu hôm đó là một đại úy, vốn đã giết
rất nhiều du kích quân. Và người thợ hớt tóc được giao nhiệm vụ trả thù. Cái
gáy của kẻ thù hôm ấy nằm ngon lành dưới lưỡi dao cạo sắc lẻm của mình,
nhưng người thợ hớt tóc không thể làm gì được hắn ta. Và tác phẩm hoàn tất của
người thợ hớt tóc là một cái đầu tóc và khuôn mặt đẹp chứ không phải
là một vụ sát hại.
Giết người không
phải dễ, nhất là khi nó xung đột với việc thực hiện thiên chức của
ta.
Một truyện ngắn của Bùi Ngọc Tấn (mà tôi không nhớ tên) cũng có sức ám ảnh tương tự. Theo tôi đây là truyện ngắn đặc sắc tầm cỡ thế giới. Truyện kể về một người lính giữ tù trong buổi chiều lạnh lẽo ngồi đốt lửa để sưởi ấm; cuối truyện, tôi nhớ đại khái, “anh ta đứng dậy, khoác súng, dứt khoát đi sâu hơn vào cánh rừng phía sau các lán trại”.
Một truyện ngắn của Bùi Ngọc Tấn (mà tôi không nhớ tên) cũng có sức ám ảnh tương tự. Theo tôi đây là truyện ngắn đặc sắc tầm cỡ thế giới. Truyện kể về một người lính giữ tù trong buổi chiều lạnh lẽo ngồi đốt lửa để sưởi ấm; cuối truyện, tôi nhớ đại khái, “anh ta đứng dậy, khoác súng, dứt khoát đi sâu hơn vào cánh rừng phía sau các lán trại”.
Mùi khói làm anh
ta nhớ nhà, khiến anh ta trở nên rất con người; nhưng công việc khiến anh ta có
dáng dấp của một con thú, với bản năng thích chui sâu vào trong rừng.
Đọc truyện này thì
không dưng liên tưởng đến truyện “Bản đồ nước Pháp” của Albert Camus. Đọc
lâu lắm rồi, tôi không nhớ rõ, nhưng đại để truyện kể một sĩ quan dẫn giải một
tù binh về trại giam. Qua mấy
ngày đi đường, viên sĩ quan có vẻ “cảm thông” với người tù binh. Và khi sắp đến
ngã ba, từ trên cao có thể nhìn thấy một con đường mòn nhỏ dẫn về trại giam, một
con đường khác lớn hơn dẫn đến… cuộc sống tự do, viên sĩ quan quyết định cho
người tù một cơ hội. Anh thả y. Từ trên mỏm dốc cao, viên sĩ quan lòng nhẹ nhõm
đứng nhìn y bước đi. Nhưng, chưa hút xong điếu thuốc, viên sĩ quan sửng sốt thấy
người tù binh lầm lũi đi vào con đường mòn nhỏ.
Bản năng trở lại rừng,
chịu làm nô lệ để được an toàn không dễ gì rời bỏ con người, đặc biệt khi
chiến tranh và những hoàn cảnh nghiệt ngã bao vây nó.
Bản năng của con
người là cúi xuống để yên thân… Sử gia Mỹ Will Durant viết về thời Cách mạng
Pháp: Những cái đầu cúi xuống thì sống lâu.
Khi đã rút ra
những chiêm nghiệm như vậy sau mỗi truyện ngắn có chất chứa trí lự,
mà không biết là có đồng nhất với sự chiêm nghiệm của tác giả hay
không, tôi đi đến chỗ nghĩ rằng truyện ngắn là hư cấu hóa (fictionalize) những
tư tưởng hệ trọng có liên quan đến thân phận con người, làm cho nó sống
động trong những câu chuyện nhân thế.
Nhưng dù hệ
trọng đến đâu, những tư tưởng này không bao giờ có ý định mở rộng thành hệ
thống logic, càng không có ý định phát triển thành chân lý. Nó dừng lại trong
khuôn khổ của nó, với tác giả của nó lúc ấy cũng không muốn lý giải gì
thêm nữa. Trong viễn tượng đó, mỗi truyện ngắn là một động thái tóm bắt một
khoảnh khắc hiện sinh, một trạng thái nhân sinh, một tư tưởng, một thái độ
trong một tình huống nhất định.
Theo tôi, những
truyện ngắn thành công như những công án chiêm nghiệm đó sẽ trở thành những
giá trị văn học, thậm chí là giá trị tư tưởng đạo đức của nhân loại, chứ
không phải chỉ là những đóng góp như là đặc sản của quốc gia, dân tộc, tôn
giáo.
Cần có nhiều truyện
ngắn hay để tất cả sắc màu cuộc sống trần gian được phô diễn. Để thấy cuộc sống
mênh mông và đa tạp như thế nào và chắc chắn là không có một hệ thống nào, dù
là triết học, chính trị, tôn giáo, khoa học có thể thâu tóm được nó. Con người
cá nhân luôn có chỗ đứng sống động đặc biệt trong truyện ngắn.
Mỗi người là một
cõi riêng. Và thể loại truyện ngắn được sinh ra để làm nhiệm vụ trình bày cõi
riêng đó.
Đăng ký:
Đăng Nhận xét (Atom)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét