Cô Trang Đài đang phát biểu trong buổi ra mắt sách Bàng Bạc Gấm Hoa 

Xin trân trọng kính chào Quý vị,
Kính thưa Quý vị, 

Hôm nay, Trangđài xin phép phá lệ, mở một cuộc thăm dò ý kiến trước khi phát biểu. Ở đời, không phải lúc nào mình cũng có được điều mình muốn. Nhưng hôm nay thì quý vị muốn gì được nấy. Chúng ta đang sống trong thời đại có tính di động cao, nên Trangđài mời quý vị chọn một phương tiện di chuyển theo ý của mình. Có sáu chọn lựa sau đây: 

phi thuyền không gian 2 chỗ ngồi,

máy bay không người lái,

tàu hoả cao tốc TGV ở Châu Âu,

xe hơi chạy bằng điện, và xe có thể tự sạc năng lượng khi có nắng,

xe đạp đòn gánh,

xe lô canh chưn, nghĩa là đi bộ. 

Để kết quả thăm dò được chính xác, xin quý vị chỉ chọn một phương tiện thôi. 

Xin hỏi, quý vị nào chọn phi thuyền không gian 2 chỗ ngồi?

→ Không có ai giơ tay lên hết, vậy là không có ai có mộng làm phi hành gia. 

Có quý vị nào chọn máy bay không người lái không?

Cũng không có ai hết. Chắc quý vị còn sợ không biết có an toàn không. 

Xin hỏi quý vị nào chọn tàu hoả cao tốc TGV?

→ Cũng lại không có ai. Dân Châu Âu thích đi xe này vì tiết kiệm được nhiều thời gian. 

Quý vị nào chọn xe hơi chạy bằng điện biết tự sạc năng lượng khi có nắng? Xin ghi chú là xe này nghe ra thì rất tiện ích, nhưng chưa thấy ai chế tạo.

→ A! Có tới 7 vị! Xe này giúp bảo vệ môi trường. Nếu quý vị chọn xe này thì quý vị là những người hỗ trợ tích cực cho Hiệp định Paris về Thay đổi khí hậu. 

Kế tiếp, xin hỏi quý vị nào chọn xe đạp đòn gánh? Xe này ngày xưa ở Việt Nam rất tiện vì người ta có thể chở thêm một người ngồi ở đòn gánh, hoặc để đồ đạc ở đó để chở đi.

→ Không có ai chọn xe này.

Cuối cùng là xe lô canh chưn.

→ Có đến 11 vị chọn phương tiện này. 

Quý vị nào nãy giờ vẫn còn phân vân chưa biết chọn cái nào, thì sẽ được hưởng quy chế tỵ nạn để định cư vô thời hạn tại Việt Báo. Xin quý vị vui lòng gặp Nhà văn Nhã Ca ngay bây giờ để làm giấy tờ nhập cư. 

Kính thưa quý vị, theo kết quả thống kê, thì phần lớn quý vị đã chọn phương tiện di chuyển sơ khai mà phổ biến nhất của con người qua mọi thời đại. Không chỉ quý vị thích đi bộ, mà hôm nay, tại phòng sinh hoạt Việt Báo, tất cả chúng ta cùng đi chung một con đường, con đường mang tên Mặc Lâm. 

Tôi sinh sau 30 tháng Tư 1975. Khi lớn lên, tôi hay nghe người lớn trong nhà nhắc đến những con đường của Sài Gòn ngày xưa. Tôi thích ý nghĩa và âm thanh của những con đường này: Tự Do, Duy Tân, Hiền Vương, Nguyễn Đình Chiểu, Petrus Ký, Trương Công Định, và nhiều nữa. Những con đường của quá khứ, mang dáng dấp lịch sử dân tộc, của những kỷ niệm khôn nguôi cho thế hệ ông bà cha mẹ tôi. Như những dòng đầu tiên trong bài “Trả Lại Em Yêu" của Phạm Duy: 

Trả lại em yêu, khung trời Đại Học
Con đường Duy Tân cây dài bóng mát
Buổi chiều khuôn viên mây trời xanh ngát
Vết chân trên đường vẫn chưa phai nhạt 

Những con đường đó, tôi sẽ không bao giờ được đặt chân lên, vì chúng đã bị đổi tên và đã bị thay hình đổi dạng. Nên đôi khi, đối với những người Việt đang sinh sống ở một đất nước tân tiến như Hoa Kỳ, chỉ cần có người nhắc đến hai chữ ‘con đường,' thì hai âm thanh ấy lại mang đến nhiều hình ảnh, nhiều cảm xúc cho những ai vẫn còn nặng lòng với quê hương. Gần đây, Little Saigon lại có con đường mang tên song ngữ ‘Bolsa Avenue - Đại Lộ Trần Hưng Đạo.’ Tên đường ấy là một gạch nối, giúp cho tâm thức người Việt hải ngoại được liền mạch phần nào, để chúng ta thấy mình gần hơn với quê cha đất tổ, dù vẫn sống xa xứ. Và cũng có những con đường chỉ có thể đi bằng tâm cảm, bằng nhận thức, cũng đưa chúng ta về gần hơn với cội nguồn. 

Như con đường Mặc Lâm. 

Hồi tháng Ba, tôi bắt đầu đi trên con đường này một mình khi tác giả nhờ tôi viết Lời Bạt cho tuyển tập “Bàng Bạc Gấm Hoa,” và tôi đã gặp nhiều khó khăn khi viết. Thứ nhất, là vì tôi chưa gặp tác giả bao giờ và không biết gì về ông ngoài chương trình Văn Học Nghệ Thuật trên Đài Á Châu Tự Do. Có lẽ tác giả quen nhiều, biết rộng, nhưng nhờ tôi vì lý do này: bởi vì tôi không biết tác giả, nên có thể nhận xét của tôi sẽ thêm phần khách quan, bên cạnh cái chủ quan đương nhiên phải có. 

Thứ hai, trong hơn hai thập niên qua, tôi kết hợp phương pháp lịch sử truyền khẩu và nghiên cứu trực tiếp trong ngành nhân chủng học - tiếng Anh gọi là ethnography - để nghiên cứu về cộng đồng người Việt hải ngoại. Tôi luôn quan tâm đến kinh nghiệm cá nhân khi viết về một đề tài nào đó. Nhưng nhà báo Mặc Lâm là người ít nói. Ngoài 35 bài viết trong tuyển tập “Bàng Bạc Gấm Hoa,” ông đã không cho tôi biết gì về kinh nghiệm sống của ông, để cho phép tôi làm tròn cái công việc khó khăn là viết những lời cuối cùng cho tập sách. Lời Bạt là cú dứt trong quyển sách: viết sao cho vừa cô đọng mà đầy đủ, vừa tránh lập lại nội dung của cuốn sách nhưng đưa ra được giá trị của tác phẩm. Lời Bạt cần phải là lời mời gọi để người đọc trở lại với cuốn sách và đọc lại lần thứ hai, thứ ba, vv. 

Còn một khó khăn thứ ba mà tôi may mắn không được biết cho đến khi tôi đã nộp bài cho tác giả Mặc Lâm, đó là việc Nhà văn Phạm Phú Minh viết lời ngỏ. Như quý vị vẫn biết, trên đời này có cái gì hay thì Chú Minh đã nói hết rồi, nên nếu ai bảo với tôi là Chú Minh mở đầu, còn tôi bao chót, thì tôi sẽ bỏ chạy. Hôm nay thì tôi không chạy thoát được, vì có tác giả Mặc Lâm đứng ở cửa. 

Nhưng thật ra, khó khăn lớn nhất nằm ở chỗ đề tài đa dạng của tuyển tập và nội dung sâu sắc của từng bài viết. Một khi đã đồng hành với tác giả qua 35 bài viết, người đọc được cuốn trôi vào vũ trụ bao la của văn hoá, sáng tạo, nghệ thuật - một vũ trụ được phác hoạ bằng thư pháp. Tác-giả-Ông-đồ đã chọn những đường nét tiêu biểu để diễn đạt những đề tài phức tạp. Ông đã vận khí để mỗi nét vẽ truyền đi sóng âm, thành những cái dùi, đánh vào trống lòng người đọc. Ông đã vận tâm đưa trí huệ vào độ đậm nhạt, để mỗi nét mực toát lên sự hoà hợp chuẩn mực trong bàn tay một ông đồ khéo tay và khó tính. Chính những nét mực mỏng cho thấy bản lĩnh và tài hoa của người vung cọ. 

Bốn chương trong tuyển tập này là sự phân chia uyển chuyển cho những hành trình sáng tạo linh động. Người đọc không bắt buộc phải theo từng chương, đi gặp “Tác giả, tác phẩm,” rồi lội ngược dòng tìm về cội nguồn “Văn hoá dân gian,” trước khi đắm mình vào biển “Sắc màu cuộc sống” và “Nét đẹp Việt Nam.” Mỗi cuốn sách đều cần một cấu trúc nhất định nào đó. Tác giả đã ‘tuân thủ' luật này. Theo tôi, các bài viết trong tuyển tập có thể được đọc theo sự sắp xếp của tác giả, và cũng có thể được đọc đan xuyên nhau. 

Văn hoá, sáng tạo, nghệ thuật là những phạm trù không có biên giới. “Bàng bạc.” Điều này được thể hiện rõ trong tuyển tập, không chỉ qua nội dung, mà từ cách thực hiện. Mỗi bài viết là một hành trình sáng tạo với hai lộ trình song song: con đường sáng tạo thứ nhất là từ văn hoá Việt Nam hay của một văn nghệ sĩ; và con đường sáng tạo thứ hai là của tác giả Mặc Lâm. Như những dòng tơ lụa, dệt nên “Gấm hoa.” Tất cả những con đường trong tuyển tập này đều đi về một miền: Việt Nam; cùng chảy thành một dòng: gấm hoa. Chữ ‘bàng bạc' gợi lên nhiều ý nghĩa. Bàng bạc, như ánh sáng nhẹ nhàng lan toả, một thứ ánh sáng dịu và thanh, vừa cho người ta thấy đủ cái đẹp, vừa bắt người ta nhìn kỹ hơn cái lung linh huyền ảo. Bàng bạc, như một hình ảnh xa xôi, trong thao thức, trong tâm tưởng. Như cái bàng bạc của ‘áo ai trắng quá nhìn không ra' (Hàn Mặc Tử), của ký ức, tâm thức, tiềm thức. Bàng bạc. Vì ở thế kỷ 21, kỹ thuật truyền thông đã đưa con đường Mặc Lâm đi khắp nẻo thế giới, qua chương trình Văn Học Nghệ Thuật của Đài Á Châu Tự Do trong gần 10 năm qua.  Bàng bạc. Vì con đường ấy đi từ Việt Nam ra thế giới, từ hải ngoại về lại Việt Nam. 

Con đường Mặc Lâm khởi đi từ quá khứ, đẩy lối về tương lai. Con đường ấy bước song song cùng những hành trình sáng tạo của dân tộc và của một số người làm sáng tạo. Những hành trình ngan ngát hương da Vàng, toả về phía trước. Chính bản thân tác giả, qua công việc truyền thông, cũng đi nhiều nơi, nên cái nhìn của ông cũng phản ánh những cọ xát văn hoá ông cảm nhận trên hành trình đa tuyến của mình. Nhận thức của ông, do đó, được sắc bén, tinh tế, mẫn cảm, và bao dung. 

Đi hết con đường Mặc Lâm trong tuyển tập này, người đọc sẽ về đến một miền của Việt Nam gấm hoa - một Việt Nam mà tác giả đã yêu, đã trân trọng ôm ấp, đã tin tưởng phó trao qua từng câu từng ý trong mỗi bài viết. Và từ con đường ngút ngàn tư tưởng và nhận thức ấy, người đọc mặc nhiên đi lạc vào thiền giới, lạc vào rừng cây trầm mặc, sẽ nghe được thinh không, thấy được hình tướng của gió, và chạm tới cõi vô hình. Và con đường Mặc Lâm đã là công án vô tận đối với tôi cho đến hôm nay. 

Gấm hoa óng ánh trời xa, bàng bạc chốn người. Những thế hệ ngoại biên sinh trưởng ở ngoài Việt Nam – những thế hệ có những quê hương dọc dài khắp thế giới, cũng như những thế hệ trẻ trong nước, sẽ cám ơn tác giả đã chỉ cho họ một trong những con đường gấm hoa đi vào văn hoá Việt Nam. Và con đường này chỉ mới là sự bắt đầu. Bởi vì, văn hoá là một sự biến đổi không ngừng, được tái thể hiện và tái định nghĩa với những hình thức diễn đạt mới, những tư duy mới, những nhận thức mới đến từ chính kinh nghiệm sống và sự kết hợp với tư tưởng đương đại. 

Do đó, cái tựa “Bàng Bạc Gấm Hoa" là một chọn lựa thật thích hợp, vì nó giúp ta liên tưởng đến một quá trình nối dài của con đường văn hoá Việt Nam, không bị giới hạn bởi hôm qua, hôm nay, hay ngày mai, mà nối dài vô tận, được sàng lọc, tô tỉa, gọt dũa qua từng thế hệ, từng giai đoạn lịch sử, từng miền đất quê hương. ‘Gấm Hoa’ trong tuyển tập này là một mảng văn hoá Việt Nam, được dệt nên từ những nét thêu đường chỉ khác nhau, hợp thành một tổng thể linh động, uyển chuyển, gõ nhịp lên mỗi chiều kích của trái tim khối óc người đọc qua từng đề tài riêng biệt mà chảy ‘Bàng Bạc’ trong dòng tâm thức da Vàng. 

Kính thưa Quý vị, 

Chúng ta đang sống trong thời đại khai phóng của thông tin đa chiều, của toàn cầu hoá, và của những cuộc thám hiểm đi tìm miền đất di dân mới trên Hỏa tinh. Ở một thời đại như thế, những con đường mòn trên mặt đất tưởng chừng sẽ mang lấy kiếp huyền thoại, một hình bóng xa xôi. 

Nhưng không hẳn như vậy. Trong đời sống hằng ngày, những con đường mòn của cõi người vẫn là điểm nối của những sinh hoạt muôn thưở, dắt người ta đi về giữa muôn trùng hợp tan, sinh tử. Và con đường vẫn là biểu tượng của những hành trình bất biến trong kiếp nhân sinh, một tín hiệu cốt lõi trong sự hiện hữu của loài người. 

Trong tuyển tập đa dạng “Bàng Bạc Gấm Hoa,” tác giả Mặc Lâm vạch ra một con đường mòn tưởng thân quen, mà lại khai phóng, tưởng gần gũi, mà thật vời vợi. Một con đường của cõi văn hoá, sáng tạo Việt Nam. Con đường Mặc Lâm. Con đường ấy gửi đi những tín hiệu từ tiềm thức, bung những thước lụa sáng tạo, tủa đi những biểu đạt tim óc. Con đường ấy chỉ là khởi điểm, hướng độc giả đến những vùng trời văn hóa Việt Nam miên trường từ muôn thưở. 

Độc giả sẽ chịu nhiều thiệt thòi khi đọc quyển sách này, vì gặp nhiều cái không: không nghe tiếng nói của người thực hiện chương trình, không nghe phần trả lời của những người được phỏng vấn, không nghe được những âm thanh khác như những bài hát hay phần đọc thơ có thể có trong các chương trình, không được nhìn thấy những hình ảnh đi kèm các chương trình, không có cái cảm giác hứng thú hằng tuần khi chờ đợi để đón nghe chương trình Văn Học Nghệ Thuật của Đài Á Châu Tự Do. 

Nhưng được cũng là mất, mất mà lại được. Chính những cái không này sẽ dẫn độc giả về một cõi Không thanh tịnh, để đọc những dòng chữ trong “Bàng Bạc Gấm Hoa” bằng chính cái tâm nguyên, cái vô động của riêng mình. Và cho dù độc giả đã nghe một chương trình trực tiếp trên Đài RFA trước đây, khi đọc lại bài viết trên giấy, cái cõi Không sẽ giúp cho độc giả nghe được tâm thức mình đọc lên chữ nghĩa của con đường Mặc Lâm, vang vang hoa gấm. 

Khi quý vị cất bước trên con đường Mặc Lâm, thì chính quý vị cũng góp phần giúp cho con đường đó làm được công việc của nó: là đưa chúng ta về gần hơn với quê hương gấm hoa, văn hoá cội nguồn. 

Xin kính chúc quý vị một chuyến đi thú vị trên con đường Mặc Lâm. 

Xin trân trọng kính chào quý vị.