Thứ Bảy, 8 tháng 4, 2017
ĐÀM TRUNG PHÁP: NHỮNG THÁNG NGÀY ĐÔN ĐÁO LÀM “GIÁO DỤC TỴ NẠN”
SAN ANTONIO CHỚM
XUÂN 1980
Một thiện duyên đến với
tôi năm 1980, khi trời vừa vào xuân tại San Antonio, Texas. Lúc ấy thành phố này đang đón nhận khá nhiều dân tỵ nạn
Việt, Miên, Lào – gọi chung là “dân tỵ nạn Đông Dương” – qua trung gian của văn
phòng USCC là cơ quan định cư lớn nhất cho người tỵ nạn nói chung. Để giúp những
gia đình bảo trợ, các giới chức học chánh, cũng như giới chức xã hội địa phương
hiểu biết thêm về nếp sống của người tỵ nạn Đông Dương, USCC và Our Lady of the
Lake University cùng đứng ra tổ chức một buổi hội thảo về văn hóa Đông Dương
vào giữa tháng 3 năm 1980 trong khuôn viên của trường. Tôi là một trong số diễn
giả được mời, và trong thành phần tham dự viên có một vị đại diện cho một tổ chức
nghiên cứu giáo dục đa văn hóa tại San Antonio mang tên “Intercultural Development Research Association” (IDRA). Sau khi tôi
thuyết trình xong về những nét chính yếu của văn hóa và ngôn ngữ Đông Dương và
trả lời một số câu hỏi từ các tham dự viên, vị đại diện IDRA đến bắt tay tôi và
chúc mừng tôi đã đóng góp một bài nói chuyện hữu ích. Gốc Mỹ Châu La-Tinh với
nước da bánh mật, cô Esmeralda rất thân thiện và dễ mến. Cô xin số điện thoại của
tôi, và khi chia tay cô tươi cười nói với tôi một câu như nửa đùa nửa thật,
“Ông ‘boss’ của tôi mong được gặp ông lắm đấy!”
Cô Esmeralda không đùa, vì chỉ hai ngày sau buổi hội thảo cô đã gọi điện
thoại cho tôi và cho biết ông “boss” của cô gửi lời mời tôi đến gặp ông tại
IDRA càng sớm càng tốt. Chúng tôi thỏa thuận ngày giờ cho buổi gặp gỡ với ông ấy,
và tôi cảm ơn cô rất nhiều khi chào tạm biệt. Mấy câu điện đàm vắn tắt ấy cho
tôi cái linh cảm rằng một chân trời mới sắp mở ra cho nghề nghiệp của tôi.
INTERCULTURAL
DEVELOPMENT RESEARCH
ASSOCIATION (IDRA)
Trụ sở của IDRA
khang trang, chiếm trọn tầng nhất một cao ốc đồ sộ trên đường Callaghan, thành
phố San Antonio. Khi bước vào phòng tiếp khách tôi được cô thư ký cho biết TS
José Cárdenas, giám đốc điều hành IDRA, sẵn sàng tiếp tôi và cô hướng dẫn tôi
vào văn phòng làm việc của ông. Ông là người gốc Mễ Tây Cơ, khoảng ngũ tuần, vóc giáng bệ vệ, cung cách cư
xử trang nghiêm. Sau vài câu xã giao, chúng tôi chia xẻ với nhau về quá trình
nghề nghiệp. Ông từng dạy ở Đại Học Texas tại Austin và làm trưởng khoa giáo dục
cho Đại Học St Mary tại San Antonio. Tôi cho ông biết tôi chuyên về ngôn ngữ học
và phương pháp giảng dạy ESL (English as a second language) tại Đại Học
Georgetown và đã dạy tiếng Anh nhiều năm tại Saigon. Ông hân hoan ra mặt khi
tôi bất chợt chuyển từ tiếng Anh sang tiếng Tây Ban Nha là tiếng mẹ đẻ của ông.
Sau mấy phút làm
quen đó, TS Cárdenas cởi mở hơn nhiều. Ông cho biết IDRA vừa được Bộ Giáo Dục
liên bang cấp thêm một ngân khoản lớn để giúp đỡ các khu học chánh trong Vùng
VI của Bộ Giáo Dục (bao gồm các tiểu bang Texas, Louisiana, Arkansas, New
Mexico, và Oklahoma) cải thiện việc dạy dỗ các học sinh chưa thông thạo tiếng
Anh, mà đại đa số thuộc sắc tộc Mỹ Châu La-Tinh. Vì nay có thêm cả hàng chục
ngàn học sinh tỵ nạn gốc Đông Dương trong các tiểu bang vừa kể, từ mấy tháng
qua ông và các cộng sự viên vẫn ráng sức tìm kiếm một “chuyên viên giáo dục gốc
Đông Dương” để mời hợp tác. Ông nói cô Esmeralda nghĩ rằng tôi có khả năng và
kinh nghiệm để làm việc với IDRA, căn cứ vào những điều cô đã tai nghe mắt thấy
trong buổi thuyết trình của tôi hai hôm về trước! Tôi cảm ơn ông đã có nhã ý mời
tôi đến gặp ông, và cho ông biết tôi sẽ có quyết định sau khi tìm hiểu trách
nhiệm của công việc mà tôi cho là tối cần thiết cho các học sinh tỵ nạn gốc Việt,
Miên, Lào này.
Ông cho biết
công việc của một “chuyên viên giáo dục” (education specialist) tại IDRA đòi hỏi
mỗi tuần phải bay đến ít nhất là một thành phố trong năm tiểu bang của Vùng VI
để trực tiếp giúp đỡ các bộ giáo dục tiểu bang, các khu học chánh trong các
lãnh vực huấn luyện giáo chức về phương pháp giảng dậy song ngữ (bilingual) hoặc
ESL, lựa chọn tài liệu giảng huấn cho các trường học, và cố vấn cho họ về nếp
đa dạng văn hóa (cultural diversity) trong học đường Mỹ. Các chuyên viên cũng
có cơ hội giúp những đại học trong vùng cải tiến chương trình đào tạo giáo chức
song ngữ và ESL. Ngừng một lát, ông hỏi tôi nghĩ sao về những trách nhiệm này.
Tôi nói công việc này “thú vị” lắm, nhưng tôi sẽ phải ráng làm quen với lối sống
xa nhà mỗi tuần!
Sau khi thỏa thuận
về trách nhiệm và lợi nhuận, tôi xin ông hai tuần để lo xong công việc dở dang
tại hãng Northrop. Cuộc “job interview” ngắn ngủi đã xong, ông dẫn tôi đi thăm các phòng sở, giới thiệu tôi với
các đồng nghiệp mới của tôi. IDRA là một tổ chức khá lớn, với trên 30 chuyên
viên giáo dục. Vì IDRA được thành lập với sứ mệnh bảo đảm một nền giáo dục hữu
hiệu cho các học trò gốc Mỹ Châu La-Tinh, đại đa số các chuyên viên đều thuộc sắc
tộc này. Thiểu số còn lại là 2 người da trắng, 2 người da đen, và tôi là người
da vàng duy nhất. Người nào tôi gặp cũng thân thiện và cởi mở với tôi. Sáng hôm
ấy tôi không gặp được tất cả mọi người, vì nhiều người phải đi công tác xa, kể
cả cô Esmeralda là người tôi rất muốn gặp lại để cảm ơn cô đã nói tốt về tôi. Vị
giám đốc chương trình của tôi là TS Gloria Zamora, một phụ nữ nhỏ nhắn với nụ
cười hiền hậu và giọng nói ngọt ngào. Bà lúc ấy đã ngoại tứ tuần, từng dạy đại
học nhiều năm và nay là cánh tay phải của TS Cárdenas. Tôi cũng được biết từ
năm 1973 là lúc TS Cárdenas sáng lập IDRA, ông đã biến tổ chức này thành một “think
tank” chuyên về giáo dục song ngữ (bilingual education) được các khu học chánh
và các đại học Mỹ trong vùng trọng vọng. Vì IDRA là một cơ sở nghiên cứu giáo dục,
TS Zamora mong đợi tôi sẽ đóng góp vào nỗ lực nghiên cứu trong những ngày tháng
sắp tới. Tôi hứa hẹn sẽ đóng góp trong khả năng chuyên môn của tôi.
THỜI CỰC THỊNH CHO GIÁO DỤC SONG
NGỮ
Thời điểm ấy nằm
trong giai đoạn cực thịnh của nền giáo dục song ngữ cho các học trò gốc Mỹ Châu
La-Tinh không hoặc chưa thông thạo tiếng Anh (gọi tập thể là “limited-English-proficient
students”). Và “giáo dục song ngữ”
thường được hiểu là phương thức sư phạm dùng cả tiếng Tây Ban Nha lẫn tiếng Anh
để dạy các em trong các trường tiểu học, từ mẫu giáo đến lớp 6. Trong ba năm đầu
tiểu học, các em đó được dạy hầu hết mọi môn bằng tiếng Tây Ban Nha, rồi dần dần
tiếng Anh được đưa vào học trình càng lúc càng nhiều trong những năm cuối tiểu
học, để khi lên các lớp 7 và lớp 8 (middle school) các em sẽ có thể hoàn toàn
theo học bằng tiếng Anh.
Điều đáng ngạc
nhiên là thời kỳ cực thịnh này cho các học trò gốc Mỹ Châu La-Tinh là do hậu quả
của một vụ kiện Khu Học Chánh San Francisco lên đến tận Tối Cao Pháp Viện Hoa Kỳ
vào năm 1974 bởi một gia đình Mỹ gốc
… Quảng Đông! Lý do để kiện: Các trẻ em gốc Quảng Đông đã không học hành được
gì cả “vì chúng không biết tiếng Anh.” Khu Học Chánh San Francisco đã không có
một trợ giúp nào đặc biệt cho chúng, như Đạo Luật Dân Quyền 1964 (Civil Rights
Act of 1964) đòi hỏi. Tối Cao Pháp Viện phán quyết Khu Học Chánh San Francisco
đã “phạm lỗi kỳ thị” đối với các trẻ em ấy và phải chấn chỉnh lại ngay lề lối
làm việc vô trách nhiệm. Vụ kiện ấy (mang tên “Lau v. Nichols”) là một khúc
quanh quan trọng trong lịch sử giáo dục nước Mỹ. Chính phủ liên bang sau đó đã
bỏ ra những ngân khoản lớn lao để giúp các cơ sở giáo dục thăng tiến việc giảng
dạy các học trò chưa thạo tiếng Anh càng ngày càng gia tăng trong học đường Mỹ.
Cũng nhờ đó mà các chương trình cử nhân và hậu cử nhân đào tạo giáo chức song
ngữ tưng bừng khai trương tại các đại học Mỹ.
Sinh viên trong các chương trình này được cấp học bổng trong suốt thời
gian theo học.
Hôm nhận việc tại
IDRA, tôi ghé văn phòng TS Zamora trước tiên. Bà vui lắm và tiếp tôi như một
người bạn đã quen từ lâu. Bà nói về tổ chức nội bộ, giải thích kỹ càng mọi nhiệm
vụ tôi sẽ phải làm, và chia xẻ với tôi những kinh nghiệm của bà đã làm việc nhiều
năm với các bộ giáo dục tiểu bang, các khu học chánh. Về lối làm việc, IDRA giống
như một đại gia đình, trong đó “teamwork” là tôn chỉ tuyệt đối. Về khả năng
chuyên môn, cơ sở này được coi là một “think tank” cho giáo dục song ngữ, với
các chuyên viên có học vị cao, thành tích nghiên cứu đáng kể, và kinh nghiệm dạy
học. Trên đường dẫn tôi đến văn phòng mà bà vừa thu xếp cho tôi, bà yêu cầu từ
nay tôi gọi bà là “Gloria,” gọi TS Cárdenas là “José,” và họ sẽ gọi tôi là “Pháp”
cho thân mật hơn “vì chúng ta là gia đình mà” – một lối nói thân thương của người
Mỹ Châu La-Tinh, “porque somos familia.” Tôi rất cảm kích với câu nói ấm lòng ấy
của Gloria.
Như diều gặp
gió, tôi làm việc hăng say trong thời gian một năm rưỡi trời tại IDRA, với sự
giúp đỡ, hướng dẫn, và khích lệ tận tình của Gloria và José. Tuần nào tôi cũng
bay đi làm việc một hay hai ngày tại các thành phố lớn trong Vùng VI như
Houston, Dallas, Austin, Oklahoma City, New Orleans, Baton Rouge, Little Rock, theo
lời yêu cầu của các bộ giáo dục tiểu bang hoặc các khu học chánh sở tại. Công việc chính trong các chuyến đi ấy là làm
thuyết trình về các đề tài họ yêu cầu trước (thường thường là về văn hóa, phong
tục, giáo dục, và ngôn ngữ Việt), hoặc huấn luyện giáo chức cho họ qua các buổi
biểu diễn các “chiến lược hữu hiệu” (effective strategies) để dạy tiếng Anh cho
các học trò ngoại quốc chưa thạo tiếng Anh. Con số tham dự viên biến thiên từ
hàng chục đến hàng trăm người. Nơi thuyết trình có thể là một auditorium của một
trường trung học, một phòng họp của bộ giáo dục tiểu bang, hoặc một conference
room ở một khách sạn nào đó. Tôi mau chóng trở thành một trong các chuyên viên
giáo dục “đắt khách” của IDRA. José
và Gloria đều hân hoan chia xẻ với tôi mỗi khi các bộ giáo dục tiểu bang hoặc
các khu học chánh gọi điện thoại cảm ơn IDRA và mời tôi trở lại giúp họ thêm.
Những ngày không
đi công tác, tôi vào văn phòng để chuẩn bị hoặc duyệt lại các tài liệu chuyên
môn. Đó cũng là lúc tôi đóng góp cho bản tin hàng tháng của IDRA, mở đầu bằng
bài tôi thuyết trình trong buổi hội thảo do USCC tổ chức tại Our Lady of the
Lake University, được hiệu đính lại cẩn thận, mang tựa đề “The Indochinese Refugees’ Cultural Backgrounds.” Qua hệ thống phổ
biến rộng rãi của IDRA, bài viết này đã được chia xẻ với nhiều cơ sở giáo dục
toàn quốc.
HAI TÀI LIỆU SƯ PHẠM SOẠN CHO CHỨC LOUISIANA VÀ TEXAS
Một hôm José cho
tôi hay Bộ Giáo Dục Tiểu Bang Louisiana vừa yêu cầu IDRA soạn thảo một cuốn
sách nói về những lỗi (errors) đặc thù thông thường nhất của học trò gốc Việt
Nam khi học tiếng Anh. Mục đích của cuốn sách là để giúp các thầy cô dạy ESL tại
Louisiana biết trước những loại lỗi này và do đó tìm ra cách giúp học trò Việt
Nam tránh chúng một cách hữu hiệu hơn. Vui thay, đó là lời yêu cầu tôi sẵn sàng
đáp ứng nhất mà chẳng cần sửa soạn thêm gì nhiều, vì tôi đã bỏ ra nhiều thì giờ
tìm hiểu về lãnh vực này trong những năm dạy tiếng Anh ở quê nhà. Tôi từng để ý
nhận ra, ghi xuống, và xếp loại được khá nhiều lỗi về phát âm và ngữ pháp tiếng
Anh mà các học trò của tôi thường vấp phải. Chẳng hạn như về phát âm thì các em
có khuynh hướng thay thế âm “th” trong tiếng Anh (như trong chữ “thin”) bằng âm
“th” trong tiếng Việt (như trong chữ “thìn”). Và khi viết một câu phức tạp
(complex sentence) tiếng Anh mở đầu với mệnh đề phụ (subordinate clause) bắt đầu
bằng liên từ “although” (Although he is very smart,), các em có khuynh hướng
dùng thừa liên từ “but” trong mệnh đề chính theo sau (Although he is very
smart, but he is not
arrogant), như thể các em đã dùng cú pháp Việt để viết tiếng Anh vậy (Mặc dù
anh ta rất thông minh, nhưng anh ta không kiêu căng). Tôi cũng tìm cách
lý giải những lỗi ấy qua lăng kính “phân tích tương phản” (để vạch ra sự khác
biệt giữa cấu trúc tiếng Việt và cấu trúc tiếng Anh và tiên đoán những lỗi có
thể xảy ra vì sự khác biệt cấu trúc) và lăng kính “phân tích lỗi” (để xem những
lỗi mà học trò thực sự đã phạm là do sự khác biệt nói trên hay một lý do nào
khác chăng). Hai lối phân tích thú vị này, gọi là “contrastive analysis” và “error
analysis” trong danh từ chuyên môn, thuộc phạm trù môn “ngữ học áp dụng” (applied
linguistics) không xa lạ gì với tôi.
Vì đã quá quen
thuộc với các lỗi về phát âm và cú pháp tiếng Anh của học trò Việt, tôi mau
chóng hoàn tất bản thảo cuốn sách được yêu cầu, trong đó tôi xếp loại các lỗi và đề nghị cách giúp học trò Việt vượt
qua những loại lỗi tiếng Anh đó. José và Gloria đề nghị tôi nới rộng nội dung bản
thảo ấy ra để bao gồm luôn hai ngôn ngữ Đông Dương khác nữa là tiếng Miên và tiếng
Lào để cuốn sách tăng phần hữu dụng. Họ
cũng chấp thuận một ngân khoản để trả thù lao cho hai nhà giáo tỵ nạn gốc Miên
và Lào đóng vai “informants” cung cấp cho tôi những dữ kiện cần thiết. Tôi rất ngạc nhiên khi được hai vị này cho biết là chính họ
cũng mắc phải đại đa số những lỗi tiếng Anh mà người Việt mắc phải! Sự hợp tác
sốt sắng của họ rất đáng quý và đã cung cấp cho tôi những điều tôi mong muốn được
biết.
Cuốn sách “A
Contrastive Approach for Teaching English as a Second Language to Indochinese
Students” do tôi soạn thảo được IDRA xuất bản vào cuối mùa hè 1980 và được
đón nhận nồng nhiệt. Đây là một niềm vui lớn cho tôi về cả hai phương diện tinh
thần và vật chất, và tôi mang ơn José rất nhiều. Ông không những đã viết lời mở
đầu trang trọng cho cuốn sách mà sau đó còn cho tôi hưởng trọn tiền lời cuốn
sách, lớn hơn cả một tháng lương của tôi! Đó là một phần thưởng quá đặc biệt mà
tôi chẳng hề mong đợi.
Nhờ vào “hào quang” của IDRA, tôi được sự tín nhiệm
của
các đại học trong vùng đang cố gắng cải tiến chương trình đào tạo giáo chức
song ngữ và ESL. Vì vậy, dù bận rộn với công việc chính, tôi cũng đã thu xếp
thì giờ để phụ trách lớp “ngữ học giáo dục” và lớp “giáo dục đa văn hóa” theo lời
mời lần lượt của Đại Học Our Lady of the Lake tại San Antonio và Đại
Học Texas tại Austin trong niên học 1980-1981.
KEYNOTE SPEAKER TẠI DISD
Giữa tháng sáu 1981, Dallas Independent School
District (DISD) yêu cầu IDRA gửi tôi đến làm “diễn giả chủ đề” (keynote
speaker) khai mạc một khóa tu nghiệp cho toàn thể giáo chức ESL trong khu học
chánh. Vị đại diện DISD nồng nhiệt giới thiệu tôi với khoảng 500 nhà giáo ngồi
kín một hội trường. Mục đích bài nói chuyện là để kể lại kinh
nghiệm học tiếng Anh theo “phương pháp
văn phạm và phiên dịch”
(grammar-translation method) của tôi hồi trung học ở Saigon, tức là một phương
pháp không chú trọng đến đàm
thoại chút nào. Cử tọa chăm chú nghe tôi nói về những khó khăn, những hiểu lầm
khá bối rối của tôi khi phải vật lộn với “Anh ngữ đàm thoại”
(spoken English) cũng như với “Anh ngữ hàn lâm” (academic English) lúc mới qua
Mỹ du học. Họ vỗ tay nhiệt liệt khi tôi đề nghị những điều thiết thực cần phải
chú trọng khi dạy ESL để các học trò ở DISD ngày nay sẽ không phải “khổ” như
tôi thời ấy.
GIÃ BIỆT IDRA CUỐI HÈ 1981
Có ngờ đâu bài nói chuyện chủ đề thành công sáng hôm
đó tại Dallas cũng đánh dấu một khúc quanh nữa trong đời nghề nghiệp của tôi.
Chỉ ba ngày sau đó tôi được ông giám đốc nhân viên – thay mặt ông General
Superintendent của DISD – gọi điện thoại mời tôi làm “administrator” cho chương trình ESL đang bành trướng mạnh.
Bối rối với cái “job offer” quá bất chợt từ Dallas, tôi vội cảm ơn và hứa sẽ gọi
lại ông, sau khi thảo luận việc này với gia đình.
Đó là một quyết định khó khăn cho một người giàu
tình cảm và trọng ân nghĩa như tôi. Thực vậy, IDRA là nơi làm việc lý tưởng cho
tôi, với José và Gloria là hai nhà giáo khả kính đã tận tụy suốt đời với sứ mệnh
cao cả là bênh vực quyền lợi giáo dục cho hàng trăm ngàn học trò gốc Mỹ Châu
La-Tinh tại Texas và các tiểu bang lân cận. Nhưng đã tới lúc tôi “phải chia tay”
với IDRA, vì tôi đã thấm mệt và ngán ngẩm khi nghĩ đến những phi
trường, những khách sạn, những ngày xa gia đình, sau 18 tháng trời bay nhảy phục
vụ giáo dục tỵ nạn Đông Dương.
Khi viết những dòng chữ này tôi còn nhớ như in nét mặt
đầy thất vọng của Tiến sĩ José Cárdenas – một ân nhân của tôi nay không còn nữa
– khi
tôi ghé văn phòng ông để nói lời giã biệt đúng 37 năm về trước.
ĐÀM TRUNG PHÁP
Chớm
xuân 2017
California
