Diễn Ðàn Thế Kỷ: Ngự Thuyết: Nhân Đọc Biệt Ly của Nguyễn Du, Tản Mạn về Thơ Lục Bát và Song Thất Lục Bát

(Tiếp theo và hết)

Để thoát ly một phần nào cái thể điệu đều đặn của thơ lục bát, thể song thất lục bát ra đời. Với thể này, hai câu 7 chữ được đặt trước câu 6 rồi đến câu 8. Cách hiệp vần và luật bằng trắc như sau.

Vần:

Chữ cuối của câu 7 trên vần với chữ thứ 5 của câu 7 dưới, đều là vần trắc; tiếp đến là chữ cuối của câu 7 dưới vần với chữ cuối của câu 6, đều là vần bằng; tiếp đến nữa là theo lối gieo vần theo lối lục bát. Thế là được 1 đoạn 4 câu. Để chuyển qua đoạn kế tiếp, chữ cuối của câu 8 của đoạn vừa rồi vần với chữ thứ 5 của câu 7 trên của đoạn tiếp theo. Và cứ thế, tiếp tục.

Bằng trắc:

2 câu 6 và 8 theo đúng luật của thể lục bát. 2 câu 7:

Câu 7 trên: 0 trắc trắc bằng bằng trắc trắc

Câu 7 dưới: 0 bằng bằng trắc trắc bằng bằng

(số 0 bằng trắc tuỳ nghi, không kể. Những chữ còn lại theo quy tắc nhất tam ngũ bất luận, nhì tứ lục phân minh. Những chữ in nghiêng có thể bằng hoặc trắc)

Ví dụ:

Đường rong ruổi lưng đeo cung tiễn

Buổi tiễn đưa lòng bận thê noa

Bóng cờ tiếng trống xa xa

Sầu lên ngọn ải oán ra cửa phòng

Ngoại lệ: Khi 2 câu 7 đối nhau, hoặc được đặt sóng với nhau, chữ thứ 3 của câu 7 trên theo quy tắc phải trắc có thể đổi thành bằng:

Chàng thì đi cõi xa mưa gió

Thiếp thì về buồng cũ chiếu chăn

(đối nhau)

Chàng từ đi vào nơi gió cát

Đêm trăng này nghỉ mát phương nao

(sóng với nhau, không đối)

Đôi khi có biến cách trong gieo vần. Xin nêu vài ví dụ trong Chinh Phụ Ngâm:

Chín lần gươm báu trao tay

Nửa đêm truyền hịch hẹn ngày xuất chinh

Nước thanh bình ba trăm năm cũ

Áo nhung trao quan vũ từ đây

...

Giã nhà đeo bức chiến bào

Thét roi cầu Vỵ ào ào gió thu

Ngòi đầu cầu nước trong như lọc

Đường bên cầu cỏ mọc còn non

Ta vừa đề cập đến vần, điệu, luật bằng trắc, trong thơ lục bát và song thất lục bát. Thật ra các quy luật ấy được rút ra từ văn chương truyền khẩu trong dân gian, trong ca dao, trong thơ cũ, Thơ Mới tiền chiến. Nó quá quen thuộc. Nó đã nằm trong máu, trong thịt của người làm thơ. Cho nên, khi làm hai loại thơ ấy, người thơ không cần phải ôn lại hay để ý đến các quy luật như vừa nêu.

Thơ lục bát có thể có từ thời Hai Bà Trưng như trên đã nói. Thế thể song thất lục bát ra đời vào lúc nào? Trước thế kỷ thứ 14 chăng? Nguyễn Trãi (1380 - 1442) đã làm những bài trong Gia Huấn Ca theo thể đó. Xin trích dẫn 4 câu đầu:

Phép Dạy Con

Ngày con đã biết chơi biết chạy

Đừng cho chơi cầm gậy trèo cao

Đừng cho chơi búa chơi dao

Chơi vôi chơi lửa chơi ao có ngày ...

Đến thế kỷ thứ 18, những tác phẩm rất giá trị như Chinh Phụ Ngâm của Đoàn Thị Điểm (1705 - 1748), lời thơ não nuột, réo rắt, và đầy nữ tính-- hay của Phan Huy Ích (1750 - 1822)? --, Cung Oán Ngâm Khúc của Nguyễn Gia Thiều (1741 - 1798) rất hay nhưng mang tính chất “đàn ông” hơn là giọng oán than của một cung nữ, đều được viết theo thể song thất lục bát. Ngay cả Nguyễn Du, bậc thầy của thể loại lục bát, cũng từng ghé mắt qua thể song thất lục bát bằng một thi phẩm bất hủ dài đến 184 câu: Văn Tế Thập Loại Chúng Sinh. Xin trích 4 câu đầu tiên:

Tiết tháng bảy mưa dầm sùi sụt

Toát hơi may lạnh buốt xương khô

Não người thay bấy chiều thu

Ngàn lau nhuốm bạc lá ngô rụng vàng

Xin trở lại với đề tài “Biệt Ly”, lần này biệt ly trong thơ song thất lục bát Chinh Phụ Ngâm. Vì là sự phối hợp của thơ 7 chữ và thơ lục bát, thể song thất lục bát cho phép người làm thơ có được nhiều áp dụng về thi pháp hơn, nhất là về mặt âm thanh và gieo vần – bằng trắc ở yêu vận (vần giữa câu) và cước vận (vần cuối câu) thay nhau xuất hiện khiến âm điệu câu thơ biến chuyển nhanh chóng và đa dạng. Nhờ vậy, 408 câu trong Chinh phụ Ngâm đã tuôn dào dạt, réo rắt, như dòng nước chảy, như tiếng sáo diều, như lời than thở dồn dập trùng trùng điệp điệp không bao giờ dứt của người cô phụ. Đề tài “Biệt ly” trong Chinh Phụ Ngâm cũng được viết đến 40 câu từ câu 25 đến câu 64[1].

Đây là một đoạn thơ hay. Xin trích dẫn nhận xét của Giáo Sư Hà Như Chi trong Việt Nam Thi Văn Giảng Luận về 40 câu thơ nói trên:

“ ... Nhờ sự phụ họa của màu sắc: nước trong như lọc, cỏ mọc còn non, áo đỏ tựa ráng pha, ngựa trắng như tuyết, ngàn dâu xanh ngắt, của âm thanh: tiếng nhạc ngựa, tiếng trống, tiếng địch, của hình ảnh hào hùng: “Múa gươm rượu tiễn chưa tàn/chỉ ngang ngọn giáo vào ngàn hang beo” và nhất là tình cảm đượm buồn, trang nhã, đằm thắm của chinh phụ, ta đã cảm thấy một cách sâu sắc vẻ đẹp Á Đông và cổ kính cùa một cảnh ly biệt.”

Ngoài ra, về mặt thi pháp, tác giả tận dụng một vài ưu thế của thể thơ song thất lục bát so với thể thơ lục bát, đó là phép đối và liên hoàn.

Phép Đối: trong thơ lục bát có phép đối trong phạm vi từng câu riêng lẻ (tiểu đối), chẳng hạn đối trong câu 6 hoặc đối trong câu 8, như đã nêu trong phần “Biệt Ly” của Nguyễn Du. Ngoài ra, câu 6 không thể đối với câu 8.

Trong thơ song thất lục bát, trong phạm vi câu 6 hoặc câu 8 lẽ tất nhiên có thể có tiểu đối (câu thứ 343: “nghĩ bạc mệnh” đối với “tiếc niên hoa”; câu thứ 16 “sầu lên ngọn ải đối với oán ra cửa phòng”). Với những cặp câu 7, thủ pháp đối ngẫu được sử dụng rất nhiều và rất chỉnh:

Quân trước đã gần ngoài Doanh Liễu

Kỵ sau còn khuất nẻo Tràng Dương

...

Chàng thì đi cõi xa mưa gió

Thiếp thì về buồng cũ gối chăn

...

Chàng ruổi ngựa dặm trường mây phủ

Thiếp dạo hài lối cũ rêu in

...

Tìm chàng thuở Dương Đài lối cũ

Gặp chàng nơi Tương phố bến xưa

Liên hoàn (chữ cuối của câu trước được chữ đầu của câu kế tiếp lặp lại): Thủ pháp này không được sử dụng trong thể lục bát, trái lại trong Chinh Phụ Ngâm có nhiều đoạn liên hoàn đặc sắc:

Cùng trông lại mà cùng chẳng thấy

Thấy xanh xanh những mấy ngàn dâu

Ngàn dâu xanh ngắt một màu

Lòng chàng ý thiếp ai sầu hơn ai.

...

Mặt biếng tô miệng càng biếng nói

Sớm lại chiều dòi dõi nương song

Nương song luống ngẩn ngơ lòng

Vắng chàng điểm phấn trang hồng với ai

Có thể kể thêm 6 câu song thất lục bát dưới đây. Cùng với liên hoàn là những thủ pháp nhân cách hóa, ẩn dụ, tượng trưng, điệp ngữ, và rất nhiều hình ảnh, ngôn từ láy đi láy lại, tất cả họp lại diễn tả nỗi bi thương, lời oán thán, miên man, bất tận. Một điểm đặc biệt là chỉ trong 6 câu (42 chữ), có rất nhiều điệp ngữ. Thế nhưng các câu thơ tuôn ra như dòng suối, không chút vấp váp, cấn cái, trái lại quấn quýt nhau, nâng đỡ nhau, âm vang, ray rứt.

Một đặc điểm khác nữa, câu cuối trong 6 câu đưới đây muốn nói gì? Phải chăng người chinh phụ đáng thương đó đã trải qua nhiều đêm thức trắng? Không chợp mắt mới chứng kiến được, mới đếm được, trong “đêm sương” hoa mấy lần rụng. (Bà Đoàn Thị Điểm đã dịch rất thoát, nếu không muốn nói sáng tạo ra câu cuối cùng này, nghe hay hẳn lên. Nguyên tác: Hoàng hoa lão hề lạc mãn tường/Hoa lạc như kim kinh kỷ sương nghĩa là Hoa vàng già rồi rụng đầy tường/Hoa rụng đến nay đã trải qua mấy năm?).

Đây, 6 câu thơ ấy:

Hướng dương lòng thiếp như hoa

Lòng chàng lẩn thẩn e tà bóng dương

Bóng dương để hoa vàng chẳng đoái

Hoa để vàng bởi tại bóng dương

Hoa vàng hoa rụng quanh tường

Trải xem hoa rụng đêm sương mấy lần

(người viết in nghiêng và tô đậm)

Trên đây là ca dao, là những vần thơ cổ, là những bài thơ thuộc phong trào Thơ Mới tiền chiến. Qua hậu bán thế kỷ 20 và đầu thế kỷ 21, thơ lục bát và song thất lục bát vẫn còn tồn tại. Một nhà thơ rất tài ba, đầy sáng tạo, ngôn ngữ rất phong phú, lắm khi pha trộn với sự tinh quái, nghịch ngợm, có lúc đi đến “mép rìa” của huyền bí, kinh dị, điên loạn, thay vì tiếp cận với các thể loại hiện đại, hậu hiện đại, vẫn thường sử dụng những lối thơ cũ như thơ 5 chữ, 7 chữ, 8 chữ, nhất là thơ lục bát, và thỉnh thoảng song thất lục bát. Đó là Bùi Giáng. Thử đọc vài ba bài thơ lục bát trong thời gian đầu của nhà thơ này:

Anh Về Bình Dương

Anh về đất rộng Bình Dương

Trái cây và lá con đường cỏ xanh

Môi người nắng ngọt vây quanh

Nụ cười Nam Việt yên lành bấy nay

Em về đẩy mộng lên vai

Chào xuân ngả nón bụi ngày gió ru

Mừng vui con mắt ngây thơ

Mày nghiêng như lệ pha mờ chiêm bao

Yêu nhau cảm động dường nào

Anh về đất rộng cúi chào Bình Dương

Kỷ Niệm

Trời xưa mây đổ dặm ngàn

Bước lang thang đã hao mòn mấy thu

Chập chờn hình ảnh phiêu du

Ghì môi máu nhạt giữa mù mịt sương

Quê chàng trời quạnh Liêu Dương

Quê chàng đất quạnh trên đường chia phôi

Tình em mây phủ chân đồi

Phụng dâng lở dở nước trời mênh mông

Mắt Buồn

Bóng mây trời cũ hao mòn

Chiêm bao náo động riêng còn hai tay

Tấm thân với mảnh hình hài

Tấm thân thể với canh dài bão giông

Cá khe nước cõng lên đồng

Ruộng hoang mang khóc đêm mồng một giêng

Tạ từ tháng chạp quay nghiêng

Ầm trang sử lịch thu triền miên trôi

Bỏ trăng gió lại cho đời

Bỏ ngang ngửa sóng giữa lời hẹn hoa

Bỏ người yêu bỏ bóng ma

Bỏ hình hài của tiên nga trên trời

Bây giờ riêng đối diện tôi

Còn hai con mắt khóc người một con

Chữ nghĩa bay lượn, mới mẻ, ý tình tha thiết, man mác. Và giữa những hàng chữ dâng lên một nỗi niềm khác – một chút yêu đương, một chút băn khoăn, một chút áo não và rất nhiều hoang mang, cô đơn.

Sau đó, trong một bài viết ngắn, ông nhắc nhở đến Huy Cận, đồng thời bày tỏ quan niệm của mình về thơ:

“A thân thể! Một cái bình tội lỗi

Đất sơ sinh đã hóa lại bùn lầy

Một ý tưởng chẳng có chi mới lạ. Nhưng câu thơ của Huy Cận lại tươi mát như bầu trời.

Và cổ đứng như mình cây vững chãi

Và vai ngang như mặt nước xuôi dài

(4 câu trên trích từ bài Thân Thể trong tập Lửa Thiêng của Huy Cận – NT chú thích)

Viết câu thơ lai rai như thế mới đích thị là thiên tài. (Còn như cái bài Tràng Giang của ông chính ông cũng lấy làm đắc ý lắm, thật ra còn vướng vướng, không có chi là huyền ảo cả.)

Và cái câu:

Tôi đội tang đen và mũ trắng

Ra đi không hẹn ở trên đường

Ông viết hai câu kỳ tuyệt như thế, thì thử hỏi: còn chi đáng kể nữa? Ông thừa sức xô ùa Đường Thi chạy mất hút. Toàn khối thi ca Trung Quốc, toàn khối thi ca Tây Phương, hầu như bị nổ bung lông lốc, vì cái trái lựu đạn đơn giản đó của ông tung ra.” (Thi Ca Tư Tưởng, CADAO xuất bản lần thứ nhất 12/69, SAIGON – VIỆT NAM)

Bùi Giáng vẫn có thói quen đưa đẩy ngọn bút của mình đến chỗ không kiểm soát nổi. Mặt khác, căn cứ vào ý kiến của ông về thơ Huy Cận vừa nêu trên (Đặt bài Thân Thể ít người biết lên trên bài Tràng Giang nổi tiếng), ta nhận thấy ông càng về sau càng xa lánh chữ nghĩa du dương, hoa mỹ, dễ dãi, chải chuốt của Thơ Mới thời Tiền Chiến. Ông muốn đi theo con đường khác, muốn đi sâu vào thế giới u uẩn khó nắm bắt, hoặc muốn chụp lấy những rung động khi ẩn khi hiện, chợt lóe chợt tắt, và viết bằng một thứ ngôn ngữ nghịch ngợm, lai rai, “chịu chơi”, “hồ đồ”, “gùn ghè, gay cấn”, có khi đi đến chỗ hỗn mang, quái dị. Xin trích dẫn vài ba bài thơ trong tập thơ Mưa Nguồn và Lá Hoa Cồn (An Tiêm, Sài Gòn, 1973) của Bùi Giáng:

Trời Mưa Trên Đầu

Trời mưa lộp độp trên đầu

Thì xin Thượng Đế chia sầu với tôi

Thuở còn trẻ dại rong chơi

Thì sung sướng với mưa rơi trên đầu

Bây giờ cái sướng đi đâu

Cái gì ở lại ra màu dở dang

Chiêm bao rớt hột hàng hàng

Từ xiêm trắng xuống hỗn mang trên đầu

Gái Ăn Quà

Chị em xuống phố ăn quà

Gặp lưu manh đón đường tra hỏi gì

Lặng nhìn mái tóc từ bi

Lắng nghe môi miệng nhu mì mở ra

(Chị em xuống phố ăn quà

Làn mi liễu mộng miệng hòa chan chan)

Làn mi thổi gió lên ngàn

Chị em xuống phố hoà chan ăn quà

Vô ngần miệng ngọc mở ra

Môi răng thể lệ ăn quà thể quang

Chị em xuống phố hòa chan

Ăn quà rất mực thênh thang thật là

Hai bài thơ thật hay, ý nghĩa đột ngột, “phiêu bồng”, chữ dùng lạ lùng, mới mẻ. Ông còn đưa vào thơ nhiều tiếng rất bình dân chen lẫn với chữ nghĩa thông thái. “Gái Ăn Quà” là đề tài của thơ thì cũng là chuyện chưa từng thấy trong văn học Việt Nam. Bài này cho thấy tấm lòng thương yêu bao la, đằm thắm, trìu mến của tác giả đối với phái nữ. Không phải chỉ những nữ lưu cao sang như Nam Phương Hoàng Hậu, Trí Hải Ni Cô, Hà Thanh, Kim Cương, Marilyn Monroe, vân vân, mà cả những người vô danh trong đám dân dã. Môi, miệng, răng, mi, tóc của con gái ăn quà trông sao mà “nhu mì mở ra” như thế, dễ thương đến thế. Thảo nào lưu manh đón muốn “tra hỏi gì”, muốn trấn lột hay sách nhiễu tình dục chăng, cũng đành phải “lặng nhìn”, lắng nghe”, quên khuấy đi mất cái ý định sàm sỡ của mình.

Xin trích mấy đoạn để biết thêm “tấm lòng” của Bùi Giáng đối với phái đẹp.

Đừng nói bậy về “Cô Bán Phở” nhé:

Hai cô bán phở dịu dàng

Đừng nên nói bậy hai nàng buồn ta

“Thôn Nữ” quá hấp dẫn:

Em xin chàng chớ lai rai

Con đường thôn lấm ngày dài chi mô

Mở môi ngôn ngữ hồ đồ

Vén xiêm em lội xuống hồ nước kia

“Gái Chửa Hoang” đầy cám dỗ khiến tôi chưa chịu về:

Hội nào em lỡ chửa hoang

Và em đã khóc lệ tràn như mưa

Bây giờ tôi đã quên xưa

Sài Gòn cám dỗ tôi chưa chịu về

Nhưng khi viết về Phùng Khánh (tức là ni cô Trí Hải, nhỏ tuổi hơn Bùi Giáng nhiều, NT chú thích), cũng có chút bỡn cợt gọi nhân vật nữ này là mẫu thân, ông đã tỏ rõ tấm lòng thương yêu nồng nàn chan chứa xen lẫn với buồn tủi, ngậm ngùi, chẳng khác gì đứa con thơ côi cút vừa trông thấy mẹ mới về đứng ở đầu sân bỗng dưng mẹ bỏ đi đâu mất:

U hoài đầu mộng hôm qua

Mẫu thân phùng khánh thật là u u

Chân đi từng bước hư phù

Mộng đi từng bước tuyệt trù ống chân

Mẹ về đứng giữa đầu sân

Cuối cùng mẹ bước vô ngần mẹ đi

Là một người uyên bác với tấm lòng bao la, ông đã để lại một sự nghiệp văn chương đồ sộ bao gồm văn, triết, dịch thuật, và nhất là thơ. Thơ của ông rất đa dạng về tư tưởng, về ngôn ngữ, trong giai đoạn đầu. Sau đó, ông bước thêm một bước nữa trong lối sử dụng “chữ nghĩa lai rai, gùn ghè, chịu chơi, gay cấn”. Ví dụ bài thơ dưới đây làm theo thể song thất lục bát (trong bài viết này, để được tập trung, xin chỉ trích dẫn thơ lục bát và song thất lục bát của nhiều tác giả, và của Bùi Giáng trong khi nhà thơ này có nhiều bài rất hay viết theo các thể loại khác):

Bà Hiệu Trưởng Bước Đi Đệ Nhất

Bà hiệu trưởng bước đi đệ nhất

Cô giáo viên bản chất nữ sinh

Chào xuân mật niệm u tình

Biên thành bắc húc bình minh nam triều

Bà đi bước hoang liêu ngờ vực

Cô bước theo càng lúc càng nghi

Chỉn e trận trận giai kỳ

Ruộng nương nảy lúa hột phì nhiêu thơm

Bà đi bước sớm hôm tề chỉnh

Gió tương lai vẫn thỉnh cầu sương

Nắng vàng trút lục nghìn phương

Bà về phố thị cô mường tượng thôn

Hình dung bước hà sơn như thể

Láng giềng dàng hội lễ tháng ba

Biển dâu bước một chan hoà

Bà vào rún đất cô ra chân trời

(Đệ Nhị Bà Cô

về U Thâm Đệ Nhất )

Cảm tưởng đầu tiên là càng đọc càng thấy bài thơ thật lạ, thật hay, ngôn ngữ thật tân kỳ, ngộ nghĩnh. Nhưng tác giả muốn nói gì? Phải chăng bà thì khắc khổ, ngờ vực; cô thì sợ sệt, hoang mang? Phải chăng bà gay gắt, khó chịu; cô ngây thơ, phục tùng? Phải chăng bà đã bị đô thị hóa, hướng “về phố thị”, bó thân vào “rún đất”; cô vẫn còn mơ màng những bước phiêu bồng hoang dã? Nghĩa là khoảng cách giữa bà và cô còn xa lắm? Nhà thơ “nể” bà nhưng “quý” cô? Bà đã bị tha hóa, cô còn nguyên si? Ấy là người viết chỉ “đoán mò” những “ý đồ” của tác giả. Có lẽ đối với Bùi Giáng, câu chuyện giữa bà hiệu trưởng và cô giáo trẻ là điều thứ yếu, là cái cớ để từ đó tác giả vung bút múa may đùa cợt với ngôn ngữ.

Về sau nhiều lúc tâm thần của ông không ổn định, thơ của ông nghe như những lời mê sảng, chẳng lóe cho ta thấy chút ánh sáng nào. Loại thơ này khá nhiều trong kho tàng thơ đồ sộ của Bùi Giáng. Tôi chỉ xin trích dẫn một bài theo thể lục bát, một bài theo thể song thất lục bát:

Âm Thanh

Âm thanh chạy tuột lên đường

Tồn lưu thái thậm vô thường cảo thơm

Gà con gãy cẳng cá tôm

Chuyên cần trì ngự bao hàm trì lưu

Tan canh eo óc dê cừu

Sơ lan vãn huệ xin trừu tượng bông

Cô nương máu giục phi hồng

Ngọ về đứng nắng sương đồng chảy tuôn

Đầy vơi ngôn ngữ cỗi nguồn

Ngậm cười mở ngọn mối buồn trung niên

Tứ Diện Ca

Quả ấn độ bà là mật túy

Trái xiêm la giáp trĩ phong phiêu

Em chanh chua ngọt ngọn triều

Thiền vu khâm mệnh cung thiều hằng sa

Số đếm lộn ra tòa kiếp số

E rằng sai âm hộ ôn hinh

Lầm than tứ diện tâm tình

Quy y tam bảo lục trình trở cơn

A tăng kỳ kiếp liên tồn

Thoái tàng ư mật lá cồn lập thu

Càng ngày các loại thơ cũ, nhất là thơ lục bát và song thất lục bát, càng bị thờ ơ, nếu không muốn nói rẻ rúng. Trước những tấn công ồ ạt của các phương tiện truyền thông hiện đại, nhất là từ khi truyền thanh, truyền hình, điện ảnh, và đặc biệt là điện toán ra đời, thú đọc thơ, bình thơ bị giảm sút nhiều. Ngay cả đối với những ai còn quan tâm tới thi ca, đại đa số cũng không muốn đi trên những con đường mòn cũ. Họ sáng tạo, họ sục sạo tìm cái mới, cái lạ, họ hối hả du nhập những trào lưu thi ca hiện đại, hậu hiện đại của thế giới. Thơ Tự Do, Thơ Không Vần, Thơ Xuôi, Thơ Tân Hình Thức, Thơ Cụ Thể, vân vân, ra đời. Thử trích một đoạn ngắn trong bài thơ “Thơ: cái gì lơ lửng” của Nguyễn Tôn Hiệt hiện sống tại Úc:

...Tôi không thể nào đi trực tiếp vào trang giấy.

Giữa tôi và trang giấy luôn luôn có sự lơ lửng.

Từ tôi đến trang giấy luôn luôn có một khoảng lơ lửng.

Phải chăng thơ chính là khoảng lơ lửng ấy?

Nếu thơ chính là cái lơ lửng ấy, tại sao tôi còn phải chép nó xuống trang giấy?

...

Và đoạn đầu trong bài thơ Những Hạt Cơ Hàn của Phan Thị Trọng Tuyến hiện sống ở Pháp:

Thứ hai, tôi thấy em đang leo ngược

dốc. Lưng nhỏ cong mềm vai oằn quang

gánh. Em hồn nhiên: ấy nghiệp dĩ mẹ

cha. Thúng thiện bên này, bên kia thúng

ác. Thiên hạ xếp hàng hò reo mắng

nhiếc. Trải khăn, ghế, nướng thịt cùng píc

níc. Ai gánh gánh, ai ăn ăn. Em

độ lượng gật gù. Tôi cúi mặt băn

khoăn. Quay lưng, mò tìm sandwich, gặm

Quả là những luồng gió mới khiến người đọc cảm thấy ngạc nhiên, thích thú. Những nhà thơ hôm nay, tuyệt đại đa số, đều không làm thơ theo thể lục bát và song thất lục bát. Đa số độc giả cũng không còn ưa chuộng hai thể thơ trên như trước kia. Có người làm thơ lục bát nhưng dùng kỹ thuật vắt dòng mong nó có dáng dấp của một loại thơ bây giờ. Chẳng hạn:

Trăm năm trong

Cõi

Người ta

Chữ tài chữ mệnh khéo

Là ghét nhau

Thơ bây giờ cần tự do. Gạt bỏ những ràng buộc về thanh, vần, nhịp, điệu, luật bằng trắc, gạt bỏ những thủ pháp về tu từ, mỹ từ, và đi thật gần với lối nói bình dị hằng ngày, lối nói có thể dịch ra một ngoại ngữ mà không làm mất ý nghĩa của nguyên bản, nói cách khác nó hướng đến tính cách “toàn cầu hóa”[2]. Người làm thơ, do đó, tha hồ vẫy vùng ngọn bút. Nhưng làm một bài thơ tự do, thơ không vần, thơ cụ thể, thơ tân hình thức, thơ hậu hiện đại, hậu ngôn ngữ, vân vân, cho thực hay, đó không phải là chuyện dễ, nếu không muốn nói nó còn khó hơn làm một bài thơ theo thể cách cũ. Dưới đây là một bài thơ hay thuộc loại tân tân hình thức, tác giả là Mai Phương:

Đi Tìm Nơi Mặt Trời Mọc

Buổi sáng, trên xa lộ

dài và rộng, không còn

anh bên cạnh, những dòng

xe tấp nập, những con

đường đi về đâu mà

thênh thang nỗi nhớ. Phía

trước mặt, màu đỏ của

mặt trời đốt cháy nỗi

cô đơn rực nóng, những

đam mê một thời khao

khát, anh ở đâu? Có

hay một người đang tìm

anh, tìm lại hạnh phúc

của đời mình đã để

vụt bay. Xa lộ, đoàn

xe nối nhau bất tận,

những màu xe vượt qua

mặt, xe nào anh trong

đó, vùng nào anh đang

đi sao nỡ vội xa

nhau ...?

Hơn thế nữa, một bài thơ theo thể lục bát hoặc song thất lục bát, nếu hay, không phải tùy thuộc vào thể thơ. Thể thơ không cứu vãn một bài thơ dở. Thể thơ có khi làm thiệt hại cho bài thơ. Ngay cả 4 câu đầu tiên trong Chinh Phụ Ngâm dịch từ 3 câu của Đặng Trần Côn là những câu thơ khá hay, nhưng nếu được dịch thành văn xuôi, không chừng nghe hàm súc hơn, gợi ý hơn.

Vì phải khép vào vần điệu của thể song thất lục bát, 3 câu nguyên tác của Đặng Trần Côn với 16 chữ:

Thiên địa phong trần

Hồng nhan đa truân

Du du bỉ thương hề thùy tạo nhân

được Đoàn Thị Điểm dịch ra thành 4 câu 28 chữ âm điệu du dương, réo rắt, hơi dài dòng, và có vài ba chữ thừa:

Thuở trời đất nổi cơn gió bụi

Khách má hồng nhiều nỗi truân chuyên

Xanh kia thăm thẳm từng trên

Vì ai gây dựng cho nên nỗi này

Dịch 3 câu nguyên tác ra văn xuôi sẽ không có cái trầm bổng của thể song thất lục bát, nhưng sẽ gọn hơn, chữ nghĩa mạnh dạn hơn, và sẽ giữ được ấn tượng sâu đậm hơn mà nguyên tác đã tạo nên: “thiên địa phong trần” (trời đất gió bụi) là nhân, đưa đến “hồng nhan đa truân” (má hồng gian truân) là quả. Hai vế sóng với nhau, đối với nhau về ý nghĩa, dù không đối với nhau về thanh âm. Chiến tranh không mang đau khổ cho chinh phu, cho chiến sỹ ngoài mặt trận, mà chủ yếu là cho người chinh phụ, người vợ ở nhà cô đơn, mong đợi.

8 chữ đầu tiên nêu lên chủ đề (thème) của toàn khúc ngâm, nó dùng để dẫn nhập đồng thời tóm lược cho toàn thể trên 400 câu của bài thơ dài. Do đó, nó đóng vai trò rất quan trọng. Câu thứ 3 tiếp theo chỉ là lời phụ họa.

Xin tạm dịch ra văn xuôi 3 câu chữ Hán:

Trời đất gió bụi

Má hồng gian truân

Cao xanh kia vì ai gây nên cớ sự

Nói là văn xuôi, 3 câu trên có thể được xem như là thơ, thơ không vần, chữ nghĩa giản dị mà súc tích.

Theo thời gian, trước những biến chuyển vô cùng lớn lao của cuộc sống hiện tại, của một thế giới thiên hình vạn trạng, một thế giới hung tàn, quay cuồng, điên đảo, liệu các thể thơ hoa mỹ, êm đềm, dịu dàng cũ, đặc biệt là thơ lục bát và song thất lục bát, có đủ khả năng mô tả, diễn đạt tâm thức của con người bây giờ? Hay nó đã lỗi thời, đang bị lạnh nhạt nếu không muốn nói bị rẻ rúng, và sẽ tàn lụi trong một tương lai không xa? Là vì, cũng như các loại hình nghệ thuật khác, thơ muốn tồn tại phải trải qua nhiều trăn trở, thay đổi để có thể theo kịp thời đại, hay cũng có thể vượt thời đại. Và cứ thế, trên con đường dài bất tận không bao giờ đến được đích, thơ lại muốn sống còn, thì lại phải biến đổi hay ngay cả tự hủy như con phượng hoàng trong thần thoại tự đốt cháy ra tro để tái sinh thành con phượng hoàng mới lẫm liệt gấp bội. Hậu sinh khả uý!

Nhưng cũng có trường hợp ngược lại. Trong nền thi ca Tàu, các thời đại Tống, Nguyên, Minh, Thanh đều không so sánh nổi với thời Thơ Đường. Ở phương Tây, nhà thơ mù Homer Cổ Hy Lạp vẫn là hình ảnh chói lọi khiến hậu thế cả mấy ngàn năm sau kính phục.

Và đây là một thực tế ở nước ta. Mặc những tấn công, đả kích các loại thơ cũ, hoặc những khẳng định, chẳng hạn, rằng bây giờ “Thơ là trí tuệ. Không phải là rung động[3]”, khi nhìn lại những bài thơ xa xưa có giá trị như một số bài thơ thượng dẫn, người thưởng ngoạn vẫn thấy lòng rung động, không phải cái rung động bất chợt khi bắt gặp một kỷ niệm thân thươngcủa thời còn bé dại. Đấy là rung động đích thực trước cái hay, cái đẹp đứng vững với thời gian.

Tóm lại, các loại thơ vần điệu cũ, nhất là thơ lục bát và song thất lục bát, vẫn có thể tồn tại, vẫn có thể tìm được chỗ đứng xứng đáng trong nền thi ca bây giờ nếu nó biết tự điều chỉnh, chuyển biến, cách tân, thay đổi. Chẳng hạn như thơ lục bát của Bùi Giáng, Tô Thùy Yên, Cung Trầm Tưởng, Nguyên Sa, vân vân.

11/2016

[1]Ngòi đầu cầu nước trong như lọc

Đường bên cầu cỏ mọc còn non

Đưa chàng lòng dặc dặc buồn

Bộ khôn bằng ngựa thủy khôn bằng thuyền

Nước có chảy lòng phiền chẳng rửa

Cỏ có thơm dạ nhớ khó quên

Nhủ rồi tay lại trao liền

Bước đi một bước lại vin áo chàng

Lòng thiếp tựa bóng trăng theo dõi

Dạ chàng xa ngoài cõi Thiên Sa

Múa gươm rượu tiễn chưa tàn

Chỉ ngang ngọn giáo vào ngàn hang beo

Săn Lâu Lan rằng theo Giới Tử

Tới Man Khê bàn sự Phục Ba

Áo chàng đỏ tựa ráng pha

Ngựa chàng sắc trắng như là tuyết in

Tiếng nhạc ngựa lần chen tiếng trống

Giáp mặt rồi phút bỗng chia tay

Hà Lương chia rẽ dường này

Bên đường trông bóng cờ bay ngùi ngùi

Quân trước đã gần ngoài Doanh Liễu

Kỵ sau còn khuất nẻo Tràng Dương

Quân đưa chàng ruổi lên đường

Liễu Dương biết thiếp đoạn trường này chăng

Tiếng địch thổi nghe chừng đồng vọng

Hàng cờ bay trong bóng phất phơ

Dấy chàng theo lớp mây đưa

Thiếp nhìn rặng núi ngẩn ngơ nỗi nhà

Chng thì đi cõi xa mưa gió

Thiếp thì về buồng cũ gối chăn

Đoái trông theo đã cách ngăn

Tuôn màu mây biếc trải ngần núi xanh

Chốn Hàm Dương chàng còn ngoảnh lại

Bến Tiêu Tương thiếp hãy trông sang

Khói Tiêu Tương cách Hàm Dương

Cây Hàm Dương cách Tiêu Tương mấy trùng

Cùng trông lại mà cùng chẳng thấy

Thấy xanh xanh những mấy ngàn dau

Ngàn dâu xanh ngắt một màu

Lòng chàng ý thiếp ai sầu hơn ai

2 Một trong những nỗ lực của nhà thơ tân hình thức là làm những câu thơ thật đơn giản, thật gần với tiếng nói thông thường. Muốn thế phải loại bỏ tu từ, âm điệu, vần. Tu từ (loại tu từ vẫn được sử dụng, chứ không phải tân tu từ, “new rhetoric”) khiến cho ngôn ngữ bị uốn nắn, chải chuốt đến độ mất đi tính cách uyên nguyên của nó. Âm điệu du dương là để nghe, nhưng thơ tân hình thức là để đọc hơn là nghe, đọc trong “cô đơn, tĩnh lặng”. Âm điệu réo rắt có thể làm xao nhãng người đọc, khiến người đọc không lãnh hội đầy đủ ý tưởng của bài thơ.

3 Mai Thảo có lần viết: Với những cõi thơ như Vũ Hoàng Chương phải vận dụng trí tuệ mới mong mở được lối vào. Thơ là trí tuệ. Không phải là rung động. Về điểm này, thấy được, nói được những điều xứng đáng về tiếng thơ Vũ Hoàng Chương, cũng phải từ một tâm hồn , một trí tuệ xuất chúng. (Chân dung 15 nhà văn nhà thơ Việt Nam của Mai Thảo, Văn Khoa xuất bản, Wesminster, California, 1985).

Home

Chủ Nhật, 27 tháng 11, 2016

Ngự Thuyết: Nhân Đọc Biệt Ly của Nguyễn Du, Tản Mạn về Thơ Lục Bát và Song Thất Lục Bát

Không có nhận xét nào:

Đăng nhận xét