Tôi đã không quá đáng khi viết như thế. Bởi vì chỉ với mỗi truyện ngắn TÔI ĐI HỌC, nhà văn Thanh Tịnh đã khơi dậy cái tình cảm lãng mạn, đáng yêu biết bao của một thời tuổi nhỏ. TÔI ĐI HỌC, được viết dưới dạng truyện ngắn, nhưng trong đó có những đoạn đọc lên nghe êm ái, nhẹ nhàng như những tứ thơ.

"Hàng năm cứ vào cuối thu, lá ngoài đường rụng nhiều, và trên không có những đám mây bàng bạc, lòng tôi lại nao nức những kỷ niệm hoang mang của buổi tựu trường."

Nhà Văn Thanh Tịnh không sáng tác nhiều thơ, nhưng những bài thơ của ông đều để lại trong lòng độc giả ấn tượng rõ nét về một tâm hồn lãng mạn, yêu quê hương tha thiết. Ông từng đoạt giải nhất thi ca với bài thơ Rồi Một Ngày, đồng hạng với thi sĩ Phạm Đình Bách trong cuộc thi thơ do Hà Nội Báo tổ chức vào năm 1936. Những tác phẩm khác của ông như Quê Mẹ, Ngậm Ngải Tìm Trầm v.v. cũng được độc giả chú ý và yêu thích.

Sau này, khi tìm hiểu thêm về ông, tôi mới hay ông sinh tại Huế năm 1911. Vào năm 1945, ông thoát ly gia đình, bỏ lại vợ con để đi theo cách mạng. Năm 1946, ông từ chiến khu Bình Trị Thiên, tập kết thẳng ra miền bắc Việt Nam. Quân hàm đầu tiên ông được phong là đại úy, và cuối cùng trước khi về hưu, ông mang quân hàm đại tá. Ông đã từng là nhân tố thành lập Hội Nhà Văn Việt Nam tại Hà Nội.

Điều khiến tôi, cho tới giờ này, luôn giữ lòng yêu mến và kính trọng ông chính là phong cách quân tử, hào sảng và chân thành với bạn bè. Đọc những bài viết của khá nhiều văn nghệ sĩ miền Bắc viết về ông, tôi nghĩ cái động cơ thôi thúc ông thoát ly gia đình, tập kết ra bắc chính là lòng yêu nước nồng nàn của một chàng trai đất Việt được sinh ra trong một giai đoạn nhiễu nhương, muốn quên tình riêng để đáp lời sông núi, góp sức mình để mong đem vinh quang thực sự về cho nòi giống. Chính vì yêu nước quá nồng nàn, chẳng riêng ông mà cả một thế hệ thanh niên thời ấy đã lên đường như trong bài hát Nam Bộ Kháng Chiến:

"Mùa thu rồi, ngày hăm ba, ta đi theo tiếng kêu sơn hà nguy biến. Vùng chân trời đầy hoang vu, muôn dân nam nhịp chân tiến ra trận tiền..."

Tiếc thay, giòng máu nóng anh hùng hừng hực đó đã bị lợi dụng, bị bán đứng, bị bịt mắt, để khi biết rõ bộ mặt thật của những tên cai thầu chính trị cộng sản, thì tất cả đã sa vào cái vòng kim cô, không thể nào thoát ra được. Đây cũng chính là lý do mà vụ án NHÂN VĂN GIAI PHẨM bùng nổ ở miền Bắc. Bắt đầu bởi những văn nghệ sĩ trong quân đội như Văn Cao, Phùng Quán, Trần Dần, Hữu Loan v.v. Bởi vì những tài năng văn học đó phải sống và viết theo chỉ thị, không một chút sáng tạo nào, nên lâu ngày cái xú bắp cần được xả là chuyện đương nhiên. Và những kết quả mà những văn nghệ sĩ trong vụ NVGP phải chịu đựng trong nhiều năm trời với sự tra tấn, cô lập, dìm xuồng đã khiến cho những người muốn tìm hiểu phải kinh sợ. Nhà Văn Thanh Tịnh không dính vô trong vụ NVGP. Có phải ông hài lòng với sự ưu đãi của chế độ Hà Nội, và thấy thỏa mãn với công việc làm văn nô cho đảng? Theo cái nhìn của tôi thì không phải vậy. Ông Thanh Tịnh là người nổi tiếng hay xuề xòa, hay hài hước nhẹ nhàng với tất cả bạn hữu, đồng đội từ khi ông còn trong lực lượng vệ quốc quân. Con người chân thành ấy, tôi nghĩ ông không có ngu để không thấy được cá nhân mình và cả một thế hệ trai trẻ đã bị lừa bịp, ông chỉ giả dại qua ải, vì ông không thấy được một tia hy vọng nào trong hoạt động có tính cách bộc phát của nhóm NVGP. Nhưng ông Thanh Tịnh vẫn giữ được tư cách quân tử của mình. Những sáng tác của ông sau năm 1945, có thể nói là vô thưởng vô phạt. Ông không a dua theo đóm ăn tàn như những Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Huy Cận v.v. Những tài năng một thời chói sáng ấy, đã cúi rạp mình làm văn nô cho đảng, sẵn sàng bán bạn cầu vinh, bốc thơm những già Hồ, Sóng Hồng, Tố Hữu v.v. lên tận trời xanh. Có ai mà ngờ một Huy Cận mà viết câu " Đánh Mỹ vui như trẩy hội", Chế Lan Viên thì "Tổ quốc ta có bao giờ đẹp thế này chăng ? " và Xuân Diệu với bài thơ sắt máu a dua trong cải cách ruộng đất nghe sao mà rùng mình.

Ông Thanh Tịnh không tham gia NVGP, nhưng ông luôn lưu tâm giúp đỡ những bạn văn, thơ bị đảng đày đọa, dở sống dở chết trong vụ án nổi tiếng này. Điển hình là nhà thơ Phùng Quán, người nổi tiếng với bài thơ LỜI MẸ DẶN, với hai câu kết "Giấy bút tôi, ai cướp giật đi. Tôi sẽ dùng dao viết văn lên đá." Vì dính vô NVGP, Phùng Quán cũng như khá nhiều người khác như Trần Dần, Văn Cao, Hữu Loan, Phùng Cung v.v. đã bị đảng cô lập, đày đọa về tinh thần lẫn vật chất. Chỗ ở không có, phiếu thực phẩm bị cắt, mọi sáng tác đều không có chỗ dùng, người người xa lánh vì sợ bị liên lụy. Trong hoàn cảnh đó, ông Thanh Tịnh lại hề hà xuất hiện, ông vẽ cho Phùng Quán cái cần câu cơm, bằng cách là có những sáng tác nào vô thưởng vô phạt mà ở trên cần ông viết, ông nhường lại cho Phùng Quán chấp bút, rồi cứ lấy tên ông ra mà in, tiền nhuận bút ông trao cả cho gia đình Phùng Quán. Sự tích người ta kể lại là nhà thơ "dùng dao viết văn lên đá " đã quỳ xuống chân thành tri ân Thanh Tịnh đã cứu mình. Cũng chính nhờ sự giúp đỡ tận tình này mà sau này khi Phùng Quán qua đời, vợ của ông, Bà Bội Trâm, đã có tiền để chuyển hài cốt của nhà thơ về Huế, nơi chôn nhau cắt rốn của ông.

Điều tôi thấy xúc động nhất là hoàn cảnh gia đình của nhà thơ Thanh Tịnh rất bi thương. Như đã nói ở trên, năm 1945 ông thoát ly gia đình, theo tiếng gọi non sông, rồi từ đó ông không có bất kỳ liên lạc nào với vợ con. Những cán bộ tập kết ra Bắc phần lớn đều lập lại gia đình, chả quan tâm gì tới vợ con còn ở trong miền nam VN. Nhưng ông Thanh Tịnh vẫn cứ sống cu ky một mình như vậy, với hy vọng đất nước hòa bình trở lại để về vui buổi đoàn viên. Nhưng sau năm 1975, khi ông trở lại Huế thì mới biết người vợ của mình đã lập gia đình với một đại tá của quân đội miền nam Việt Nam. Nhà thơ Thanh Tịnh đã đứng ra làm đơn bảo lãnh cho người chồng sau của vợ mình, sau đó ông trở lại miền Bắc với nỗi u uất của riêng mình, và không trở lại Huế nữa .Cuộc chiến Việt Nam bi thương, và không cần thiết đó, đã đem lại bao bi kịch ê chề cho người dân hai miền nam bắc, mất mát chia lìa đã là chuyện không thể nào tránh khỏi, nhưng đọc câu chuyện đời của nhà thơ Thanh Tịnh, ai có chút lòng trắc ẩn, cũng khó nén một tiếng thở dài. Nghe đâu sau khi ông qua đời, nhằm kỷ niệm một trăm năm ngày sinh của ông, những thân hữu và cộng tác viên trong Hội Nhà Văn có tổ chức một buổi lễ kỷ niệm trang trọng, và có mời người con trai của ông là Trần Thanh Vệ từ Huế ra tham dự, nhưng anh đã không đến được, lý do là mẹ của anh vừa mới qua đời. Âu cũng là định mệnh, khi đã nhắm mắt xuôi tay, tất cả chỉ còn là hạt bụi.

Viết đến đây, tôi lại nhớ đến bài thơ Et S’il Revenait Un Jour, Rồi Một Hôm , của nhà thơ người Bỉ Maurice Maeterlinck, do Thanh Tịnh phỏng dịch :

Riêng trường hợp của Nhà Thơ Thanh Tịnh, thơ văn của ông, tư cách của ông, đã khiến cho tôi cực kỳ xúc động. Có thể ông rất buồn vì hoàn cảnh đau thương của gia đình mình, nhưng tôi tin rằng, cho tới phút cuối của cuộc đời, ông hẳn đã vô cùng hạnh phúc khi biết rằng, trong khi chế độ Hà Nội chối bỏ tất cả những sáng tác của ông thời kỳ trước năm 1945, thì trong miền nam Việt Nam đã có hằng triệu học sinh, sinh viên luôn ái mộ những đứa con tinh thần của ông, bởi có người học sinh nào, mà không thấy tâm hồn trong trắng của mình rung động như cậu bé lần đầu theo chân mẹ đến trường, trong một buổi sáng đầy sương thu và gió lạnh?

Kính chúc hương linh Nhà Thơ luôn mỉm cười an lạc nơi cõi vĩnh hằng.