Vụ cá chết hàng loạt ở 4 tỉnh miền Trung cho thấy phương cách xử lý khủng hoảng của chính quyền là thụ động, chậm chạp. Trong khi các cuộc điều tra đều chỉ hướng về Khu Công nghiệp Vũng Áng Hà Tĩnh và cá chết là do chất độc cực mạnh. Dường như cơ chế và phương tiện, cũng như yếu tố con người, đã làm cho mọi việc khó sáng tỏ kịp thời.

Tác hại của sự kiện cá chết hàng loạt ở bờ biển miền Trung từ Hà Tĩnh tới Quảng Bình, Quảng Trị và Thừa Thiên Huế gây ra một hậu quả dây chuyền cho đời sống của hàng triệu người dân, trong khi các cuộc điều tra của nhiều bộ ngành, cứ lòng vòng chưa có kết quả gì cụ thể. Phó Giáo sư Tiến sĩ Hồ Uy Liêm, nguyên Phó Chủ tịch Liên hiệp các Hội Khoa học Kỹ thuật Việt Nam từ Hà Nội nhận định:

“Tất cả những sự phát triển lâu nay cứ thường nói là phát triển bền vững. Tức là phát triển kinh tế đảm bảo những vấn đề xã hội, đảm bảo vấn đề môi trường. Thế nhưng phát triển kinh tế chưa thấy đâu mà môi trường đã thấy hủy hoại một cách ghê gớm. Đặc biệt chiều nay tôi nghe thấy một cái clip của VTC 14, ông Giám đốc Đối ngoại của Công ty Formosa ở Hà Tĩnh trả lời phỏng vấn đã nói được cái này thì mất cái kia, nói một cách rất là trắng trợn, điều này không thể chấp nhận được…”

Hầu hết báo chí Việt Nam đều đưa tin về phát biểu được mô tả là gây sốc của ông Chu Xuân Phàm, Giám đốc Đối ngoại của Formosa trong cuộc họp báo sáng 25/4/2016 tại Hà Nội. Các báo trong đó có Tuổi Trẻ Online đã trích lời người đại diện Formosa nói nguyên văn, muốn bắt cá, bắt tôm hay nhà máy, cứ chọn đi. Nếu chọn cả hai thì làm Thủ tướng cũng không giải quyết được…Ông Chu Xuân Phàm nhìn nhận nếu xả thải thì đương nhiên sẽ thay đổi sinh học ở vùng biển chung quanh ...không thể xây dựng một nhà máy mà không ảnh hưởng đến con cá con tôm…Nhiều khi được cái nọ mất cái kia. Hôm nay nhà nước muốn cho ngư dân đánh bắt ở đây hay là chọn cái nhà máy thép ở đây, đương nhiên Nhà nước phải có sự cân nhắc.

Được biết Formosa xác nhận đã nhập 300 tấn gồm 45 loại hóa chất để xử lý đường ống xả thải trong thời gian vừa qua. Formosa nói rằng không có qui định nào về việc xử lý đường ống thải bằng hóa chất phải thông báo trước cho chính quyền địa phương. Các chuyên gia khoa học nói trên báo chí rằng, nếu hóa chất Formosa nhập về thải ra biển, cá chết là tất yếu.

Hiện tượng cá chết hàng loạt được phát hiện ở bờ biển Vũng Áng Hà Tĩnh từ đầu tháng 4, sau đó lan xuống các tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị và Thừa Thiên Huế. Cá sống gần mặt nước, cá tầng sâu dưới biển, cá nuôi lồng chết đồng loạt và các cơ quan của Bộ Nông nghiệp-Phát triển Nông thôn cho biết, cá chết không vì bị bệnh mà vì hóa chất độc hại chưa xác định. Các thông tin trên báo chí nghi vấn việc nước biển bị ô nhiễm vì chất độc xả thải từ Khu Công nghiệp Vũng Áng, nơi có nhà máy Thép Formosa thuộc dự án 10 tỷ USD. Được biết nhà máy Formosa có hệ thống đường ống xả thải đường kính hơn 1 mét, chiều dài 1,5km và được đặt sâu dưới mặt nước 17 mét. Thông tin về đường ống này đã chỉ được các cơ quan chức năng xác nhận, sau khi một người thợ lặn phát hiện và báo chí sau đó cho biết người này đã bí mật rời khỏi nơi cư trú không rõ lý do.

Nhà máy thép Formosa của Đài Loan tại huyện Kỳ Anh, tỉnh Hà Tĩnh
chụp hôm 4/12/2015. AFP photo

Phó Giáo sư Hồ Uy Liêm tiếp lời:

“Việt Nam muốn phát triển, muốn sự hỗ trợ của các nước để phát triển nhanh hơn nhưng không thể bằng cách hủy hoại môi trường. Việc này ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe người dân, ảnh hướng giống nòi người Việt Nam. Đây là những vấn đề vô cùng trầm trọng tôi thấy cần phải xử lý nghiêm. Tuy nhiên vừa rồi các địa phương lại vào cuộc rất là chậm, đặc biệt Hà Tĩnh là chậm quá, người ta đang bận những việc khác chứ còn ít lo đến chuyện này. Ở Trung ương thì nhanh hơn nhưng bây giờ thực chất cũng chưa có kết quả gì và việc phát hiện ra những đường ống xả thải ở Vũng Áng thì cũng là do người dân, họ tìm cách lần mò để tìm ra được, chứ không phải la do quá trình quan trắc mà biết chỗ ấy như thế nào…cho đến bây giờ vẫn chưa xác định được ô nhiễm có nguồn gốc từ đâu, tuy rằng ông Giám đốc đối ngoại của Formosa thì đã nói một cách coi như khẳng định rồi là ô nhiễm từ đấy mà ra. Đây là chuyện rất đáng ngại và chính phủ cần có hành động quyết liệt chứ không thể như vậy mãi được.”

Khó tìm bằng chứng

Cùng ngày 25/4/2016, Báo mạng Petro Times đặt vấn đề phải mở chuyên án điều tra nghi vấn phá hoại môi trường ở Formosa, tờ báo còn trích dẫn thông tin từ mạng xã hội về một số cáo giác của một kỹ sư ẩn danh làm việc ở khu công nghiệp Vũng Áng. Viên kỹ sư cho biết mánh khóe của các nhà máy là chỉ xử lý nước thải một lượng nhỏ để qua mặt nhà chức trách. Còn phần lớn là xả trộm tức không qua xử lý qua một đường ống lớn chạy ngầm dưới biển. Viên kỹ sư này cho rằng các cơ quan chức năng không nắm được qui trình xử lý nên dễ bị qua mặt.

Việc các Bộ ngành và địa phương xử lý khủng hoảng môi trường một cách bị động và quá chậm chạp thì sẽ khó tìm thấy bằng chứng Formosa xả thải không đúng qui định.

Xử lý nước thải công nghiệp là một công việc cực kỳ tốn kém, nhất là với các nhà máy qui mô lớn Formosa. Xử lý nước thải nghiêm chỉnh sẽ làm tăng chi phí sản xuất và giá thành cũng như làm giảm lợi nhuận của doanh nghiệp. Đây là câu chuyện muôn thuở đặc biệt ở Việt Nam khi thể chế nói chung thiếu công khai minh bạch.

TS Nguyễn Ngọc Sinh, Chủ tịch Hội Bảo vệ Thiên nhiên và môi trường từ Hà Nội trình bày kinh nghiệm của ông về vấn đề gọi là hậu đánh giá tác động môi trường, để xem các doanh nghiệp có thực hiện việc xả thải đúng pháp luật hay không

“Các nhà máy đôi khi cố tình lẩn tránh việc kiểm tra. Một mặt họ yêu cầu muốn vào kiểm tra phải thông báo trước để họ sẵn sàng. Nhưng mặt khác khi mình thông báo trước, nếu họ cố tình thì họ lại tìm cách để lẩn tránh chuyện đó. Thế thì cũng đang có nhiều giải pháp khác nhau để giải quyết thật tốt khâu hậu kiểm tra. Thí dụ như bắt các cơ sở sản xuất ấy tự trang bị các thiết bị về monitoring trong khi người ta không vào kiểm tra được, hoặc là thực hiện kiểm tra đột xuất của các lực lượng. Và quan trọng hơn nữa là vận động quần chúng để người ta phát hiện ra những việc không tuân thủ theo pháp luật, hay báo cáo đánh giá tác động môi trường đã đưa ra.

Chậm hơn báo chí về phát hiện hệ thống đường ống xả thải ngầm dưới biển dài 1,5km, các giới chức Bộ Tài nguyên Môi trường lúc đầu còn phát biểu trái ngược nhau về vấn đề Formosa được cấp phép xả thải qua đường ống ngầm.

Theo Vietnamnet, Formosa có thiết bị quan trắc tự động để ghi nhận các dữ liệu liên quan đến xả thải, nhưng là do họ tự quản lý. Về nguyên tắc Sở Tài nguyên Môi trường Hà Tĩnh là cơ quan giám sát trạm quan trắc tự động của Formosa, tuy nhiên các thông số này lại không được nối mạng cho Sở Tài nguyên Môi trường Hà Tĩnh vì địa phương không được trang bị máy móc chuyên môn để làm công việc này.

Phát triển kinh tế đẩy mạnh sản xuất thường đi ngược lại vấn đề bảo vệ môi trường. Đặc biệt là đối với các nước nghèo, cố gắng trải thảm đỏ cho các dự án đầu tư nước ngoài. Việt Nam hẳn là không nằm ngoài hệ lụy này nhưng trách nhiệm của bất kỳ chính phủ nào đều phải ưu tiên bảo vệ sức khỏe người dân và tương lai giống nòi.