Thứ Bảy, 15 tháng 8, 2015
Thụy Khuê - Khảo sát công trạng của những người Pháp giúp vua Gia Long: Chương 19: Laurent Barisy (1769-1802)
Laurent-André-Estiennet-Marie Barisy, là một người phiêu lưu mạo hiểm có
đời sống thăng trầm như một nhân vật tiểu thuyết kiếm hiệp. Trong đoạn đời ngắn
ngủi của anh ở Nam Hà, từ 1793 đến 1802, Barisy đã giúp vua rất nhiều trong việc
giao thương với nước ngoài: bán gạo và các sản phẩm để mua vũ khí. Nhưng Barisy
còn là một trong những chứng nhân thành thực nhất về cuộc chiến này; anh đã để
lại những lá thư mô tả các trận đánh cuối cùng giữa Gia Long và Tây Sơn; có tính
cách quý giá về mặt tư liệu lịch sử.
Trước đây, người ta không biết gì về nguồn gốc Barisy hay Barizy.
Alexis Faure cho biết ông đã dò kỹ các sổ ghi quân viễn chinh ở Ấn Độ và Ile de
France, và thủy thủ đoàn của những chiến hạm tuần hành trong vùng nhưng vô hiệu,
không tìm thấy tên Laurent Barisy. Cosserat cũng không thấy chỗ nào ghi tên
Barisy trước 1798, khi tầu Armide do Barisy điều khiển bị tầu Anh Non-Such
bắt. Nhưng từ khi André Salles tìm được một số thư từ và giấy tờ của gia đình
Barisy ở Groix và Cosserat biên tập, in trong bài Documents Salles, Laurent
Barisy, BAVH, 1939, III, sau khi Salles qua đời, thì một số chi tiết hộ tịch
được rõ ràng hơn.
Nguồn gốc gia đình
Dòng họ Barisy gốc ở Groix, một đảo của Pháp trên Đại Tây Dương, gần cảng
Lorient, thuộc vùng Morbihan. Ông nội, Jean Jacques Barisy là luật sư và bà nội,
Marie-Anne Sainte Le Lidour, đều quê quán ở Groix. Cha, Laurent-André (sinh ngày
15/6/1724, và rửa tội ngày 17/6/1724, tại Groix), là sĩ quan thương thuyền của
công ty Pháp Ấn, ngày 17/1/1764 kết hôn với mẹ là Renée Barbotin, tại
Port-Louis (hải cảng gần đảo Groix); Laurent-André mất tại Port-Louis ngày
19/1/1785, có ba con: Hellaine, Laurent-Estiennet [tức Laurent Barisy] và
Marie-Jacquette.
Ngày sinh của Laurent Barisy, theo sổ hộ tịch nhà dòng ở Port-Louis:
Laurent-André-Estiennet-Marie, sinh ngày 27/11/1769, làm lễ rửa tội
ngày 28/11/1769, tại Port-Louis. (Nhiều nơi ghi ngày sinh là 28/11/1769, thực
ra là ngày lễ rửa tội) (Documents Salles, Laurent Barisy,
Cosserat biên soạn, BAVH, 1939, III, t. 178, 180, 197, và 221).
Về ngày Laurent Barisy bắt đầu đi khỏi xứ Pháp, Salles cho biết: "Một
lá thư của ông Lozach, em rể của Estiennet [tức Laurent Barisy] viết từ
Lorient ngày 12/10/1788, trong đoạn tái bút có câu: "Barisy sẽ đi Ile
de France tuần tới với tư cách trợ tá trung uý (second lieutenant) thương
thuyền" (Documents Salles, Notes sur la famille Barisy của
Villeneuve, t. 199).
Về việc Laurent Barisy lập nghiệp ở Nam Hà, trong một bức thư, Van
Dromme viết:
"... Laurent Barisy định cư ở Nam Hà,
với ông Toison [?],
Giám Mục Adran, ở đấy trong thời gian Cách mạng, lấy con gái một ông quan, và
chính ông cũng được làm quan.
"Ông gả người con gái duy nhất cho sỹ
quan thuỷ binh, M. Chaigneau..."
"Bà Barisy không muốn rời xứ mình".
Con gái bà, Hélène Barisy, tức Mme Chaigneau kế, về Pháp với hai con Marie và
Jean. Marie sau trở thành Soeur de Saint Vincent de Paul" (Documents Salles, t. 189).
Vua Khải Định năm 1922 sang Pháp, có tiếp hai gia đình Chaigneau và
Barisy (Documents Salles, t. 192).
Gia đình Barisy không được họ hàng "mến mộ", André Salles,
khi đi tìm dấu vết gia đình này ở vùng Lorient, gặp Léonce Modille de
Villeneuve, tư giáo trợ tá giám mục (chanoine) ở Monaco, và là người bà con cung
cấp cho Salles nhiều thông tin nhất, cũng là người soạn bài Notes sur la
famille Barisy, ông đã viết những hàng sau đây:
"Tổ tiên nhà Barisy, mà chúng ta đang
tìm kiếm hiện nay, tính tình dữ dội khủng khiếp, mà con cháu cũng thừa hưởng,
gây họa cho họ và những người thân của họ.
Tôi nghĩ đã truyền đạt cho ông Salles gần đầy
đủ tất cả những gì đáng chú ý trong mớ giấy má lộn xộn ở Groix và ở Port-Louis.
Ký tên: Léonce"
(Document 25, bđd, t. 205).
Villeneuve còn cho biết những thông tin sau đây:
- "Jean Jacques Barisy [ông] chết trước năm 1769. Năm
1779, tôi [Modille de Villeneuve] tìm thấy một bản chia [gia tài]
trong đó tên Laurent-Antoine de Barisy [cha] được chỉ định là đại úy hải
quân của Công ty [Pháp Ấn]" (bđd, t. 198).
- "Thực lạ lùng là trong 33 lá thư viết cho gia đình Modille,
hai người chú, cả người cha, và các chị em, không ai nhắc gì đến Estiennet
[tức Laurent Barisy]".
- "Từ khi gia đình Chaigneau về lại Bretagne, tôi thấy họ chỉ nhắc
đến tên Barisy hai lần".
- "Người con gái của Estiennet [vợ kế của Chaigneau] bị coi là
khó chịu lạ lùng" (Modille de Villeneuve, Chanoine ở Monaco) (bđd, t. 199).
Nếu những thông tin của Modille de Villeneuve trên đây là đúng thì có
thể nói: họ hàng có ác cảm với gia đình Barisy và chính Laurent Barisy cũng bị
gia đình mình coi như "đồ bỏ".
Đó là những lý do khiến người thanh niên, ở tuổi 20, đã bỏ nhà ra đi,
phiêu lưu trên những vùng đất lạ.
Sang Nam Hà và ở lại phục vụ vua đến lúc mất
Trong lá thư dài, viết ngày 16/4/1801 cho các giáo sĩ Létondal và Marquini,
Barisy tóm lược đời mình như sau:
"... Có ít người trong giai cấp đã chịu
nhiều thăng trầm trong đời như Barisy: Ở tuổi 17, làm sĩ quan trong quân đội
hoàng gia Pháp; chỉ huy lougre Oiseau của vua [lougre là tầu hình thang, thường được
dùng vào việc chuyên chở, có lẽ ta gọi là thuyền bàn, nhưng nhiều chỗ
Barisy dùng trong nghiã thuyền chiến] ; 18 tuổi, công nhân trên một chiếc
tầu chuyên chở với tư cách trợ tá trung uý [employé sur vaisseau de
transport comme 2e lieutenant]; 21 tuổi, làm
chỉ huy trưởng [commandant] ở đảo Groix, thuộc bờ biển Bretagne; 23 tuổi
đi lang thang ở Thổ Nhĩ Kỳ, đào tẩu, bị đầy đọa. Mục kích những việc cậu [hay
chú] Flotte, trấn thủ Toulon của vua, bị cắt cổ; chú Boisquenai, tư lệnh ở
Lorient, bị lột lon, trục xuất, lưu đầy; chú Barisy, tu sĩ, bị tù trong ngục;
em rể là Lorach, bị treo cổ, anh họ Le Veyer, bị treo cổ, và sau cùng là tôi [Barisy]
lang thang ở Ấn Độ, rơi vào tay chính quyền Mã Lai; sau nhiều cố gắng nhọc
nhằn, bám víu được đất Nam Hà, hân hạnh được nhà vua hào hiệp giúp đỡ, mong
kiếm cái gì cho tuổi già; lại bị thuyền trưởng Thomas điều khiển tầu Non-Such
bắt. Quay trở lại nước Nam, lại được Vua và Hoàng tử che chở, kiếm được chục
nghìn đồng (piastres); rồi bị đóng gông, mất hết của cải, chỉ trong khoảng có
tám ngày, bị kết tội bỏ thuộc độc, cướp của, giết người, mà không có bằng
chứng gì cả.
"Không sao, tôi chẳng sờn lòng..." (Cadière, Documents relatifs à
l'époque de Gia Long, BEFEO, 1912, t. 44; Và Les français au service de
Gia Long, Leur Correspondance, BAVH, 1926, IV, t. 398).
Những lời trên đây cho ta thấy rõ một số vấn đề liên quan đến tiểu sử của
Barisy:
1- Những điều anh nói về người thân bị giết trong thời đại Kinh hoàng tại
Pháp là có thật; việc bá tước Flotte bị Cách Mạng giết, lịch sử ghi lại như
sau:
"Toulon cũng như tất cả những thành phố
khác ở Pháp, không thoát khỏi cuộc Tàn sát tháng Chín [1792] (Septembriseurs). Nhiều sĩ quan
siêu quần của hải quân là đối tượng của nhóm chính trị cực đoan (clubistes) điên
rồ. Bá tước Flotte [cậu của Barisy] thiếu tướng hải quân từ ngày 1/7 năm
nay [1792], và là tân chỉ huy trưởng thuỷ quân Toulon, sáng ngày
10/9/1792 bị lôi ra trước cửa Công binh xưởng trước mặt binh lính và thợ thuyền
hải quân, họ im lặng nhìn vị thủ lãnh chịu cực hình: người ta lấy kiếm chặt
chân tay ông rồi treo cổ ông trên cột đèn đường" (Guéren, Histoire
maritime de France, V, t. 355; Doc. Salles, t. 234).
2- Tuy là con nhà "dòng dõi", nhưng Barisy chắc chẳng học hành
gì, anh có văn tài, nhưng Barisy viết tiếng Pháp "tự do" như người
ngoại quốc nghe và phiên âm lại, tiếng Pháp của anh nhiều lỗi nhất trong số thư
từ mà Cadière sưu tập được. Những chức tước anh kê khai như: sĩ quan trong quân
đội hoàng gia, chỉ huy trưởng ở Groix... vì vậy, khó mà có thật. Nhưng chắc
Barisy biết tiếng Anh, vì sau này, anh làm việc với công ty Anh và Thực Lục nhiều
chỗ ghi Barisy là người "Hồng Mao". Tuy nhiên, những gì anh viết về đời
mình, cho ta những mốc thời gian, để sắp đặt lại trật tự tiểu sử của anh:
Sinh năm 1769. Đến tuổi 17 (1788), làm thuỷ thủ ở Groix. Theo lời tái
bút trong lá thư ngày 12/10/1788, của Lozach, em rể Barisy, đã trích dẫn
ở trên, thì "Barisy sẽ đi Ile de France tuần tới với tư cách trợ tá
trung uý (second lieutenant) thương thuyền". Vậy tạm coi là
cuối năm 1788, Barisy đã phiêu lưu khỏi xứ, trên một tầu buôn. Trong ba năm,
1789, 1790, 1791, Barisy đã phiêu bạt nhiều nơi, và năm 1792, lang thang sang
Thổ Nhĩ Kỳ, sau đó qua Ấn Độ, bị bắt ở Mã Lai và cuối cùng đến đất Nam Hà năm
1793; được vua Gia Long tin dùng. Những sự tình này chắc là đúng cả. Barisy được
vua và hoàng tử Cảnh hết sức che chở và vua giao cho anh cai quản tầu Armide ngay
từ lúc ấy.
Faure cho rằng: Tài liệu Việt, khi thì coi Barisy là capitaine,
khi thì lieutenant-colonel, tuỳ theo Barisy điều khiển "trại mộ
binh" do giám mục Bá Đa Lộc lập ra, hay "điều khiển một tầu
chiến" (Faure, Bá Đa Lộc, t. 223). Những việc "điều khiển trại mộ
binh do Bá Đa Lộc lập ra" hay "điều khiển một tầu chiến" là Faure
bịa ra cả. Còn về chức tước của Barisy, cần phải nói lại cho đúng: tài liệu
Việt luôn luôn đề chức của Barisy là Khâm sai cai đội Thiềng [Thành] Tín
hầu, đến năm 1801, anh được thêm hai chữ thuộc nội; chỉ khi dịch
sang tiếng Pháp mới có sự thay đổi, khi thì capitaine, khi thì lieutenant-colonel,
tùy theo bản dịch. Còn Louvet cho rằng Barisy đến nước Nam cùng với giám mục Bá
Đa Lộc, năm 1789, và đã "có thể được giám mục giao cho nhiệm vụ tổ chức
lại quân đội An Nam, đặc biệt ngành tiếp vụ" (Louvet, t. 235), câu này
cũng hoàn toàn sai.
Phục vụ Gia Long từ
năm 1793
Có ba chứng từ đích
xác cho biết Barisy đã phục vụ Gia Long từ năm 1793.
1- Chỉ dụ ngày 17/12/1793 của vua cho M. Barisy:
"Lệnh cho Barisy-man, đang phục vụ dưới
trướng, mua tất cả những hàng hoá y thấy tại đây [Sài Gòn] chuyển lên tầu ô đi Malacca
và Poulo-Pinang để dùng vào việc mua súng ống và tất cả những khí giới khác mà
y thấy. Cẩn thận đi càng sớm càng tốt, trong dịp đang thuận gió mùa này, và
phải hết sức đề phòng để tránh mọi tai nạn. Làm xong nhiệm vụ, y phải tức khắc
trở về đây". (Louvet, I, t. 545)
2- Thư Olivier gửi Lefèbvre ngày 10/4/1798 , có câu:
"Barisy, thuyền
trưởng tầu Armide, bị người Anh bắt, hàng hoá chở trên tầu bị bán hết. .." (Archives
Lefèbvre de Béhaine, Doc. Salles, t. 232).
3- Thư Olivier gửi Ô.
Aguiton, phản đối việc tầu Armide bị bắt (xem chương 17: Chính sách đối ngoại
của Gia Long), có những câu:
"... vua đã
nghiêm ngặt chỉ thị cho tôi, ngoài những việc khác, còn phải tìm kiếm xem chiếc
tầu Armide hiện nay biến thành cái gì, chiếc tầu này do khâm sai cai đội
Barisy điều khiển; thời gian dài [không tin tức]
của chiếc tầu này làm nẩy ý là nó đã bị nạn (...)
Con tầu này, trong
5 năm liên tiếp, vẫn do viên khâm sai cai đội này cầm đầu, đã gặp biết bao
tầu chiến khác của tất cả các nước, nó vẫn được nhìn nhận là hoàn toàn trung
lập; vậy vì lý do gì mà ngày nay người ta lại nhìn nó như thế? (Louvet I,
t. 554-555).
Tháng 4/1798 Olivier
viết: Barisy cai quản tầu Armide của vua được 5 năm rồi; vậy có nghiã là: Barisy
đã phục vụ vua và quản tầu Armide, từ đầu năm 1793.
Trong lệnh sai phái của
vua ngày 17/12/1793 , Barisy
được gọi là Barisy-man, và vài chỗ khác trong Thực Lục, cũng gọi
Barisy là người "Hồng Mao". Có thể vì Barisy nói được tiếng Anh và làm
đại diện cho hãng buôn Anh Abbott-Maitland. Ngoài ra, lệnh phái này
còn sai Barisy chất đồ lên tầu ô, vậy ngoài tầu Armide, Barisy còn
điều khiển các thứ tầu khác nữa.
Tóm lại, ta có thể chắc
chắn rằng: Barisy đến Nam Hà đầu năm 1793, được vua trao cho quản tầu Armide với
nhiệm vụ ra nước ngoài bán sản phẩm và mua vũ khí. Tầu Armide, trong 5 năm liên
tiếp vẫn do Barisy cai quản, mang cờ hiệu của vua Gia Long, thông thương trên
biển, giữ vị trí trung lập trong cuộc tranh chấp giữa Pháp và Anh ở Ấn Độ Dương
và những quan toàn quyền ở Madras, Malacca, Batavia, Manille và Tranquebar,
đều sốt sắng đón tiếp tầu của vua Nam Hà." (Thư Olivier gửi
Aguiton, Louvet t. 555).
Vụ tầu Armide bị tầu
Anh Non-Such bắt
Vào khoảng tháng
4/1798, tầu Armide bị tầu Anh Non-Such do thuyền trưởng Thomas
điều khiển, bắt, rồi "bán chiếc tầu này với cả hàng hoá trên tầu, và
giải tán toàn bộ thủy thủ đoàn người Mã Lai và người Việt Nam
Nhân vụ tầu Armide,
chúng ta mới biết được phản ứng tức thời của Gia Long đối với sự xâm phạm vào quyền
lợi của Nam Hà, theo trình tự sau đây:
- Tháng 4/1798, tầu
Armide bị tầu Anh bắt.
- Barisy khiếu nại nhiều
lần với chính phủ Anh ở Bengale không có hiệu quả.
- Gia Long ra lệnh
cho Olivier điều tra về vụ này.
- Olivier trở về, báo
cáo kết quả.
- Tháng 10/1798, Gia
Long quyết định hành động:
1- Ngày 20/10/1798, ra hai chỉ dụ cho Gibsons và Barisy:
a- Chỉ dụ cho M.
Gibsons ngày 20/10/1798: "Lệnh cho Gibsons, Cai đội chất trực hầu...
điều khiển Loan phi tiên tầu... lái tới Tranquebar [vùng đất Ấn Độ thuộc
Đan Mạch, gần Pondichéry] cho Barisy Khâm sai cai đội thiềng tín hầu. Xong
nhiệm vụ, bán chiếc tầu này, cùng với những hàng hoá trên tầu để mua hai
chiếc tầu khác lớn hơn, chở đầy súng đạn và chiến cụ mà những đại lý của hoàng
thượng sẽ chu cấp"
b- Chỉ dụ cho Barisy
ngày 20/10/1798 :
"Lệnh cho Barisy, Khâm sai cai đội thiềng tín hầu..; tức thì sang ngay
Ấn Độ, đem theo năm lá thư của vua, trên tầu Loan phi tiên tầu của hoàng
thượng. Xong nhiệm vụ, y khởi tố viên trung tá hải quân Anh của tầu
Nom-Such tên là Thomas về vụ chiếm tầu Armide của hoàng thượng, đòi phải
bồi thường cho sự xúc phạm đến tầu của nhà vua và buộc phải trả lại những
thư từ và giấy tờ quan pháp của vua, mà trung tá Thomas đã ăn cắp. Bắt phải
hoàn lại giá tiền chiếc tầu Armide và những hàng hoá chứa trên tầu, cả vốn lẫn
lời. Trao tất cả số tiền này tận tay những đại lý của hoàng thượng là Hanops và
Stevenson, đại thương gia ở Tranquebar, để mua một chiếc tầu, khí giới và chiến
cụ khác và chở ngay về đây".
2- Ngày 20/11/1798 ,
Gia Long viết thư cho:
- Vua Đan Mạch, xin cho phép công ty Đan Mạch xuất cảng vũ khí sang Nam
Hà.
- Vua Anh, xin coi
Gia Long là bạn và ra lệnh cho những nhà buôn Anh ở Ấn Độ bán vũ khí cho Nam
Hà, đừng bán cho Tây Sơn.
- Toàn quyền Anh ở Ấn
Độ, buộc tội vụ tầu Anh bắt tầu Armide, đòi phải giải quyết vấn đề ngay, nếu
không, Gia Long có cách trả đũa bằng võ lực.
Trước thái độ hết sức
cứng rắn như vậy, chính quyền Anh đành nhượng bộ, Armide được trao trả về Sài
Gòn đúng theo quy luật quốc tế.
Sau vụ Armide, chắc Barisy
vẫn tiếp tục buôn bán cho vua. Một bản trích sổ sách cho thấy, Barisy, mua cho
vua, trong một chuyến tầu, gồm những thứ: "960, súng trường hạng nhất,
10 đồng một khẩu; 1.120 súng trường có khuyết điểm, giá 8 đồng, 918 súng
trường, giá 6 đồng; 6 cặp súng lục, giá 8 đồng; 12 cặp súng lục, thứ tồi, giá 6
đồng; 29 cặp súng lục, thứ rất tồi, giá 5 đồng; 956 viên đạn, 1.167 thương
(piques), 71 caty (?); 245 tấm dra (drap), giá 4 đồng". Bán cho vua tổng
cộng 45.800. Đã nhận của vua 32.240 " (Louvet, t. 557-558)
Ta thấy được đại
cương số lượng vũ khí, mỗi lần mua, và câu cuối: "Bán cho vua tổng cộng
45.800 đồng. Đã nhận của vua 32.240 đồng".
Điều này giải thích tại
sao Gia Long có nhiều vũ khí mới để trang bị quân đội. Bởi ngoài Barisy, đại lý
của nhà Abbott-Maitland, ông còn những đại lý khác, về phiá Pháp, Bồ, Đan
Mạch... Về giá cả vũ khí, chính Gia Long định giá, rồi sai Barisy (hay Gibsons,
Januario, Olivier, vv...) đi mua, nếu mua rẻ hơn, hoặc được tặng hoa hồng mấy
phần trăm, họ được giữ cả, ngoài lương cai đội của vua.
Những nhiệm vụ khác,
ngoài việc buôn bán
Có thể nói Barisy là
người làm đủ thứ việc cho nhà vua. Anh không chỉ chuyên buôn bán, đôi khi vua còn
giao cho các nhiệm vụ khác nữa. Thực Lục, việc tháng 2-3/1800, như sau:
"Vua cho là
người Hồng Mao quen thủy chiến, sắc cho thuyền trưởng là Khâm sai cai đội Ba La
Di tập họp các thuyền buôn lại, khiến dự bị quân nhu và chiến cụ để đợi điều
khiển" (TL, I, t. 407).
Để hiểu câu này, xin nhìn
lại tình hình chung: Nguyễn Ánh, sau khi tấn công Quy Nhơn lần thứ hai, tháng
5/1797, thất bại; tháng 10/1797, rút quân về Gia Định; nghỉ gần 2 năm để chỉnh
đốn mọi việc, mua khí giới, đóng tầu chiến. Tháng 11/1798, Nguyễn Ánh viết thư
cho vua Anh, vua Đan Mạch; và giải quyết việc tầu Armide. Tháng 1-2/1799, sai
Olivier đi thuyền hiệu Thanh Tước đến Hạ Châu (Singapore 23/3/1799 ,
ở tuổi 31, tại Malacca.
Tháng 4/1799 Nguyễn
Ánh đánh Quy Nhơn lần thứ ba. Tháng 7/1799, Võ Tánh chiếm được Quy Nhơn, đổi tên
là Bình Định; Nguyễn Ánh rút quân về Gia Định.
Tháng giêng 1800,
Trần Quang Diệu và Võ Văn Dũng quyết định vây thành Bình Định. Võ Tánh, Ngô
Tòng Châu cố thủ. Nguyễn Ánh chuẩn bị giải vây Bình Định, đồng thời cũng phòng
thủ Gia Định, sợ quân Tây Sơn vào đánh úp.
Trong bối cảnh khẩn
cấp này, Nguyễn Ánh cần đến Barisy, vì thế, Thực Lục mới viết: "Vua cho
là người Hồng Mao quen thủy chiến, sắc cho thuyền trưởng là Khâm sai cai đội Ba
La Di tập họp các thuyền buôn lại, khiến dự bị quân nhu và chiến cụ để đợi điều
khiển".
Điều này chứng tỏ,
khi vua cần đến, Barisy có cả một nhóm "thương nhân bạn" có nhiều thuyền
buôn, sẵn sàng tập hợp giúp vua trong việc quân lương, hay phòng thủ. Công tác
này của Barisy chắc đã có kết quả tốt, cho nên anh được vua thưởng, vì đến tháng
6-7/1800, Thực Lục viết: "Thả cho thuyền trưởng người Hồng Mao Barisy
về nước, cho một chiếc chiến thuyền" (TL, I, t. 413). Tức là vua
thưởng cho Barisy một chiếc tầu chiến và để anh được tự do về nước.
Barisy cũng viết về
việc này, trong lá thư gửi giáo sĩ Létondal, ngày 11/4/1801 , như sau: "Hoàng Thượng đã
cho con một chiếc tầu chiến, nhưng con phải sửa chữa lại. Hoàng tử cấp cho con
thợ và tất cả những dụng cụ cần thiết. Cái chết của hoàng tử làm con đau đớn quá,
chết điếng trong 24 tiếng đồng hồ không biết mình còn sống hay không. 2 giờ
sáng ngày 28/3 người ta báo cho con biết là tầu của con đã bị chìm..."
(BAVH, 1926, IV, t. 385).
Chiếc tầu này chính là
tầu Pélican [lougre Pélican] mà Barisy nói đến trong lá thư viết ngày 16/4/1801 , gửi cho Létondal
và Marquini mấy ngày sau đó, trong có câu:
"Sự mất mát của
tầu Pélican lên đến 18.800 đồng; ngoài ra còn phải kể đến quần áo, đồ đạc, toàn
bộ dụng cụ nhà bếp, thư từ, sổ sách, bát đĩa, lương thực... tất cả đều bị chôn
vùi..." (BAVH, 1926, IV, t. 398).
Chính chiếc tầu của
vua cho (và một số việc khác nữa) đã gây sự hiềm tỵ và thù hận của nhóm người Bồ,
khiến Barisy phải chịu tai nạn thêm lần nữa; cho nên trong cùng lá thư này,
Barisy đã viết những lời sau: "[Sau vụ
tầu Armide] lại được Vua và Hoàng tử che chở, kiếm được chục nghìn đồng
(piastres); rồi bị đóng gông, mất hết của cải, chỉ trong khoảng có tám ngày,
bị kết tội bỏ thuộc độc, cướp của, giết người, mà không có bằng chứng gì
cả" (BAVH, 1926, IV, t. 398).
Sự che chở của vua và
hoàng tử Cảnh dẫn đến những hiềm khích của người Bồ
Trong lá thư dài viết
ngày 11/4/1801 (BAVH, 1926, IV, t. 373- 394), gửi cho quản thủ Létondal, Barisy
viết rất nhiều chuyện, anh kể trận Nguyễn Văn Thành đánh chiếm Phú Yên, kể trận
Thị Nại với bản đồ kèm theo, và kể việc anh bị hãm hại: do Botelho người
Bồ, vu cáo các tội: ăn cắp quà cáp tặng vua, nhận hối lộ 400 đô la để đưa cho
các quan, anh bị đóng gông giam vào ngục, trong khi vua đi đánh trận và hoàng
tử bị bệnh nặng. Hoàng tử đã giải oan cho anh trước khi mất. Nhưng Botelho tiếp
tục vu cho anh tội bỏ thuốc độc giết thuyền trưởng Henderson
Vụ Botelho và Barisy,
thực ra, bắt nguồn từ sự tranh chấp để chiếm khách hàng giữa những nhà buôn
Anh, nhà buôn Bồ và Pháp trong vùng Ấn Độ Dương. Barisy là đại diện của nhà
buôn Anh Abbott-Maitland ở Madras (xem
thư của Abbott-Maitland gửi vua Gia Long trong chương 17), chuyên bán khí giới
cho vua Gia Long, do đó anh bị thương nhân Bồ ghét. Barisy lại là người được
vua và hoàng tử che chở, được vua cho một số đặc lợi hơn các nhà buôn khác, nên
họ lợi dụng lúc hoàng tử bệnh nặng và vua ở xa để tìm cách triệt hạ Barisy.
Trong thời điểm đó, tại
Gia Định, bên cạnh hoàng tử Cảnh, còn có đại tướng Nguyễn Văn Nhơn làm Lưu
trấn, và quan Hình bộ Nguyễn Tử Châu xét việc kiện tụng, đều là những nhà lãnh
đạo giỏi và thanh liêm, cho nên Barisy đã được xét xử khá công minh. Botelho bị
đòn vì tội vu cáo.
Hoàng tử Cảnh mất
ngày 20/3/1801 ,
vì bệnh đậu mùa tại Gia Định, ở tuổi 22. Mà theo Barisy, vụ vu cáo này chỉ kéo
dài trong khoảng tám ngày. Vậy tất cả đã xẩy ra trong khoảng từ ngày
20 đến 28/3/1801 .
Trong lời Barisy thuật lại chuyện này cho giáo sĩ Létondal, có đoạn:
"Sau khi đã làm
cho con bị đóng gông, [Barisy bị đóng gông nặng ba người khiêng, nhưng
đến đêm có lệnh tháo gông cho anh] Botelho sung sướng lắm... lên tầu bắn
súng đại bác ăn mừng...
Hoàng tử đang ở trong
tình trạng hãi hùng, nghe thấy nhiều tiếng đại bác, mới hỏi: "Barisy đi đấy
ư?" Lúc đó, đứa bé 10 tuổi đang quạt cho hoàng tử thấy người hỏi ba lần mà
không ai dám trả lời, mới khóc mếu thưa rằng: "Làm sao mà ảnh đi được, người
ta đã bắt ảnh đóng gông hồi hôm rồi, bởi
chưng hoàng tử thương ảnh quá, cả hoàng thượng nữa".
Bấy giờ hoàng tử mới nổi
trận lôi đình, truyền gọi ngay Ong Tân Quon, thủ tướng [tức đại
tướng Nguyễn Văn Nhơn, Lưu thủ Gia Định]
vào và ra lệnh nghiêm khắc lắm, người ta nói hoàng tử nhắc tên bọn con cả
đêm [Barisy và 3 cộng sự]; người giận lắm, gần như mê sảng, nói rằng cha
người đã giao chúng con cho người cai quản; rồi người cho gọi cha Liot đến cầu
nguyện cho người, và gởi gấm chúng con cho cha, người mất lúc 4 giờ sáng [ngày
20/3/1801]" (Thư gửi quản thủ Létondal ngày 11/4/1801 (BAVH, 1926, IV, t. 384).
Có lẽ nhờ Đông cung trước
khi chết, đã gọi tướng Nguyễn Văn Nhơn vào ra lệnh, mà Barisy khỏi bị cùm.
Vẫn trong lá thư gửi
quản thủ Létondal ngày 11/4/1801 ,
Barisy đã viết những dòng sau đây về hoàng tử Cảnh:
"Trong khi Đức Vua
chiến thắng ngụy quân [ở trận Thị Nại ngày
28/2/1801 ], treo cờ Hoàng triều thay thế cờ của bạo quyền; thì Hoàng tử nằm
trên giường đớn đau, dường như chỉ chờ tin này để được mãn nguyện nhắm mắt; đang
tuổi thanh xuân, tính tình hiền hoà và có lòng nhân ái, hoàng tử là thần tượng
của toàn dân, là con người mà triều đình Nam Hà đặt những kỳ vọng êm ái nhất và
thân thiết nhất; là người che chở công khai cho những người Âu vì hoàn cảnh
khốn cùng hay vì sự tình cờ dẫn đến vương quốc Nam Hà. Ân nhân của chúng con, và
nếu con dám nói một cách chân thật và thực tình, là bạn của chúng con, là người
bênh vực đức tin và giáo lý của chúng con. Trời hỡi! Còn đâu sự phán đoán cao
minh trên tất cả! Tưởng chừng như đây là dịp có thể nổi loạn chống lại mệnh lệnh
của Thượng đế. Con gửi cho cha những bản sao các thư mà hoàng tử đã viết trước
khi chết mà một số lớn đã do tầu Generous friend trao lại
cho con, một phần khác con còn giữ ở nhà; cha sẽ thấy con đã bị mất mát như thế
nào; con đã cay đắng như thế nào khi những kẻ thù đầy ác ý tấn công vào danh dự
của con để lôi con ra khỏi trạng thái hôn mê mà con đang bị chôn vùi." (BAVH,
1926, IV, t. 379-380).
Ngày 20/3/1801 , hoàng tử Cảnh mất.
Ngày 25/3/1801 , Barisy
đang sửa soạn tầu để đi Maccala, Bornéo, thì được tin Botelho vu cáo cho mình tội
bỏ thuốc độc giết thuyền trưởng Henderson 28/3/1801 .
Tiếp tục theo quân và
viết thư tả những trận đánh cuối cùng của cuộc chiến
Sau những đại nạn đã
xẩy ra cho anh trong tháng 3/1801: Ngày 22/4/1801 , Barisy phải lên đường theo quân để chiến đấu (Thư
gửi quản thủ Létondal, ngày 11/4/1801, BAVH, 1926, IV, t. 394).
Ngày 27/5/1801 , Barisy ở trong
đội Tả quân của Lê Văn Duyệt, theo lệnh Phó tướng Nguyễn Công Thái đến Quy Nhơn
(Thư gửi Marquini và Létondal ngày 16/7/1801, BAVH, 1926, IV, t. 401). Rồi anh
tiếp tục đi theo quân, ngày 16/7/1801, Barisy viết lá thư trên tầu Phụng (Phượng
Phi), ở cửa Thuận An, gửi các giáo sĩ Marquini và Létondal, mô tả các trận đánh
mà anh đã tham dự, đặc biệt trận Phú Xuân, và những ngày đầu vua Gia Long vào
Huế (BAVH, 1926, IV, t. 400-414).
Trận Phú Xuân bắt đầu
ngày 9/6/1801 và
kết thúc ngày 15/6/1801 .
Ở cuối thư, Barisy báo tin: đã xin phép vua cho đi Madras để chỉnh đốn những
"áp-phe" của mình đang bị "hư hại".
Thục Lục việc tháng
8-9/1801, ghi: "Sai khâm sai thuộc nội cai đội Ba La Di đi Hạ Châu tìm
mua súng đạn" (TL, I, t. 456). Như vậy việc đi Madras
Sau đó, không có tin
gì khác về Barisy; đến ngày 15/6/1802 ,
có lá thư Barisy gửi cho các giáo sĩ Foulon và Marchini từ Sài Gòn, (BAVH,
1926, IV, t. 414-416). Đó là lá thư chót của Barisy còn lưu lại.
Rồi đến ngày 17/9/1803 , Giám mục La
Bartette gửi cho M. Chaumont ở Paris
"Tầu Anh còn ở
đây (tầu của hãng buôn Anh ở Madras
Thư viết ngày 17/9/1803 . Vậy Barisy mất
vào khoảng tháng 9/1802. Ở tuổi 33.
Barisy có người vợ
Việt, có một con gái tên Hélène, vẫn ở với gia đình Chaigneau. Năm 1817,
Chaigneau goá vợ, lấy Hélène làm kế thất, có hai con, sau về Pháp.
Barisy là người trung
thành nhất với vua Gia Long và hoàng tử Cảnh, anh thành thật đáp lại sự che chở
mà vua và hoàng tử dành cho anh. Barisy để lại hình ảnh một con người tự do,
qua những dòng chữ viết rất "loạn", bất cần từ vựng, chính tả, cú
pháp, nhưng thực sự có văn tài; đưa ra những hình ảnh đôi khi thơ mộng, đôi khi
đầy tình nghiã. Khi tả các trận đánh, bút anh thực sôi nổi, đầy nhiệt huyết. Lời
thư anh kể về các trận Thị Nại, Phú Xuân, bộc lộ tình huống sống động của trận
tiền, so với chính sử không sai, mà còn bổ sung cho chính sử nhiều chi tiết về
thái độ và hành động của con người. Đối với chúng ta là những tài liệu quý.
Chúng tôi sẽ trích dịch trong kỳ tới.
Thụy Khuê
(Còn tiếp)
Đăng ký:
Đăng Nhận xét (Atom)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét