Thứ Hai, 2 tháng 3, 2015
Mặc Lâm/rfa - Khi lễ hội bị biến tướng
Cứ mỗi năm vào dịp xuân về, người
dân nô nức tham gia rất nhiều lễ hội như một hình thức vui chơi giải trí sau
một năm làm việc cực nhọc. Lễ hội là hình thức phát triển và bảo tồn truyền
thống văn hóa dân tộc. Một quốc gia thiếu vắng lễ hội truyền thống thì văn hóa
của quốc gia ấy sẽ trở nên nghèo nàn, buồn tẻ. Tuy nhiên, phát triển lễ hội để mưu
cầu lợi ích bất kể nội dung lễ hội bị bóp méo, thậm chí thay đổi hoàn toàn sẽ
khiến cho bản thân lễ hội trở nên vô nghĩa và hơn thế, có thể làm biến dạng văn
hóa lễ hội khiến chúng trở nên vô cảm và ảnh hưởng rộng khắp trong người dân.
Hình thức chọi trâu, đâm trâu được
xem là bạo lực và cần xem xét lại dù sao vẫn thua xa hình thức chém lợn, một
truyền thống của làng Ném Thượng đã bị tổ chức Animal Asia phản đối cho là dã
man và không phù hợp với văn minh thế giới.
Bên cạnh bạo lực là mê tín dị đoan
đến độ khó hiểu của người dân và cán bộ nhân viên nhà nước trong lễ hội phát ấn
đền Trần cũng là điều đáng quan tâm. Sự mê tín đến phát cuồng của đám đông được
nhiều người cho rằng do mất lòng tin vào hiện thực xã hội nên người dân tìm về
tâm linh để trút bớt gánh nặng cuộc sống. Dù lý giải cách nào thì hình ảnh lễ
hội cũng khó thuyết phục những ai thực sự quan tâm đến một nền văn hóa sạch,
thoát ra mọi cuộc đua lôi kéo đám đông vào mục đích lợi nhuận bất kể lễ hội
mang sắc thái khó chấp nhận như tình hình hiện nay.
Chúng tôi có cuộc trao đổi với Giáo
sư Tiến sĩ Ngô Đức Thịnh, Viện trưởng Viện Việt Nam học và Khoa học Phát triển
để tìm hiểu thêm phía sau các lễ hội ấy là gì và nguyên nhân nào khiến chiếc xe
lễ hội mất phanh nghiêm trọng như vậy.
Nhiều
biểu hiện tiêu cực của lễ hội
Mặc Lâm: Thưa Giáo sư, trong cương vị là một
người đang làm việc và nghiên cứu về văn hóa và di sản Việt Nam ông nhận định
thế nào về các tranh luận của cộng đồng hiện nay về sự biến tướng hay đi quá đà
trong các lễ hội hàng năm?
GS Ngô Đức Thịnh: Tôi làm việc trong Viện Việt Nam học
và Khoa học phát triển cho nên chúng tôi cũng quan tâm nhiều đến văn hóa và lễ
hội sau Tết Nguyên đán này. Phải nói là ở Việt Nam phần lớn các lễ hội được tổ
chức vào mùa xuân, vào dịp tính từ Tết Nguyên đán cho đến hai, ba tháng sau
tết. Lễ hội là truyền thống lâu đời của người Việt Nam và nó có một vai trò rất
lớn là nguồn lực cho sự phát triển về văn hóa về con người nói chung và tôi cho
rằng việc khôi phục lại các lễ hội trong mấy chục năm gần đây là một điều rất
tích cực và phải nói rằng nó thể hiện sự phát triển.
Tuy nhiên một số nơi người ta tổ
chức lễ hội không đúng tinh thần của văn hóa cũng như của phát triển và thậm
chí người ta lợi dụng việc tổ chức các lễ hội để tăng lợi ích cá nhân, mà nói
thẳng ra là lợi dụng lễ hội để kiếm tiền, tăng thêm thu nhập cho mỗi cá nhân
hoặc nhóm lợi ích. Tôi cho rằng có thể nói đây là một biểu hiện tiêu cực của lễ
hội trong thời gian gần đây.
Mặc Lâm: Thưa Giáo sư, Việt Nam đã gắn lễ hội
vào những loại hình du lịch được đặt những cái tên rất hay như du lịch văn hóa
rồi du lịch tâm linh, cũng dính líu ít nhiều tới văn hóa lễ hội. Ông có đồng
tình với những gán ghép này nhằm thu lợi nhuận cho du lịch hay không?
GS Ngô Đức Thịnh: Lễ hội thì nó gắn với dân gian là
truyền thống văn hóa của quê hương đất nước, dân tộc cho nên nó phải gắn với
cuộc sống tâm linh cuộc sống dân gian của cái cộng đồng này. Hiện nay nhiều nơi
người ta lấy mục đích là du lịch lấy cái tên du lịch lễ hội, du lịch văn hóa du
lịch tâm linh nhưng mục đích của họ nhằm kéo nhiều người tham gia vào lễ hội,
và mặc nhiên khi tham gia vào lễ hội như vậy đi kèm với nó là các chi phí đi
kèm với lễ hội, thu nhập lấy được từ lễ hội. Tăng tất cả nguồn thu thí dụ như
từ chuyện gửi xe ô tô, xe máy xe đạp số tiền tăng lên rất nhiều. Thế rồi ăn
uống dịch vụ các thứ cũng tăng lên nhiều gấp 5 gấp 10 lúc bình thường bày ra
tất cả các trò chơi để kiếm tiến là chính, rõ ràng nó đi tới các hoạt động tiêu
cực.
Không gian lễ hội vẫn chỉ có thế
thôi nhưng số lượng người tăng lên gấp hàng chục hàng trăm lần thì rõ ràng nó
phá vỡ cái không gian lễ hội, nó biến lễ hội thành chỗ chen chúc dẫm đạp lên
nhau thì tôi cho đó là cái cần phải chấn chỉnh.
Mặc Lâm: Đó là việc đám đông như ông nói có
thể phá tan không gian lễ hội, riêng về nội dung các lễ hội có hình ảnh bạo
động mà quốc tế đang yêu cầu Việt Nam thủ tiêu như đâm trâu, chọi trâu hay gần
đây là chém lợn thì quan điểm của giáo sư có đồng tình không?
GS Ngô Đức Thịnh: Không! tôi phải nói ngay rằng ở đây
nó bắt đầu từ một quan niệm về lễ hội không đúng. Cái thứ hai do tuyên truyền
quảng bá lễ hội vì mục đích kéo theo một số rất lớn người tham dự để tăng thêm
thu nhập… cho nên nó dẫn đến sự diễn đạt và giải thích sai lạc với lễ hội. Thực
ra mà nói lễ hội như chọi trâu ở Đồ Sơn, lễ hội đâm trâu ở một số nơi rồi tục
“hèm” chém lợn… nếu như anh tổ chức lễ hội theo đúng tinh thần của một cộng
đồng nhỏ, của cái làng đó thôi và tổ chức theo kiểu truyền thống như trước đây
thì tôi nghĩ nó không phải là cái gì lớn lắm hay ghê gớm lắm.
Thế nhưng ở đây một là người ta muốn
khuếch trương cái đó, người ta muốn giới thiệu và mở rộng như là một cái gì đó
giống như một sản phẩm tiêu biểu, một sản phẩm đặc trưng của văn hóa dân tộc. Hai
nữa họ muốn tuyên truyền quảng cáo giật gân để thu hút rất nhiều người rồi
chuyện nọ, chuyện kia cùng những thứ khác thành ra câu chuyện lớn.
Ví dụ như chém lợn chẳng hạn thì tôi
cho rằng bản thân nó không phải là một điều gì ghê gớm như trên báo chí hay
trên tất cả phương tiện thông tin đại chúng tuyên truyền quảng bá như thế đâu.
Nó chỉ là cái tục “hèm” của cái làng ấy mà thôi và nếu họ tổ chức rất gọn trong
nội bộ của làng thì cái lễ hội nó trở thành thiêng liêng cho cộng đồng đó chứ
không phải cho người khác đến tham quan, rồi thế nọ thế kia. Thực hiện chuyện
linh thiêng chém giết một cách rất dã man xong rồi lấy tiền lấy giấy, lấy cái
gì đó để mà quệt máu và tin rằng có thể may mắn, có thể được cái nọ cái kia… Toàn
những cái mà họ sáng tạo thêm ra để cho người ta đến đông hơn để người ta quan
tâm nhiều hơn và có thu nhập lớn hơn.
Nếu lễ hội đặt đúng trong không gian
lễ hội, đặt theo đúng tinh thần lễ hội cổ truyền thì tôi nói ngay cái tục chọi
trâu hay đâm trâu hoặc chém lợn là những tục hèm của những cộng đồng rất nhỏ
thôi không phải là của tất cả mọi người. Cái chuyện đó tất nhiên đặt trong điều
kiện hiện nay trong mối quan hệ chung với các khu vực trên thế giới thì tôi cho
là không nên khuyến khích.
Làm
sao để giữ truyền thống?
Mặc Lâm: Nhưng người dân ở những địa phương
vẫn muốn giữ các truyền thống lễ hội này thì phải làm sao để vừa giữ truyền
thống vừa tránh mang những hình ảnh bạo lực ra thế giới để khỏi chịu tiếng bạo
lực thưa ông?
GS Ngô Đức Thịnh: Nếu như cộng đồng người ta vẫn còn
muốn giữ cái truyền thống, vẫn còn muốn giữ cái tục hèm đó thì tổ chức cho thật
gọn, nhỏ ở trong chính cộng đồng của mình thôi chứ không phải tuyên truyền
quảng bá rộng rãi như bây giờ thì tôi cho rằng sẽ không có vấn đề gì. Người ta
đã lợi dụng để tổ chức một cách quá đáng, chính vì thế nó gây nên những dư luận
không hay.
Tôi cho rằng giống như chúng ta giết
gà vào ngày tết chẳng hạn thì các cụ hay nói là “hóa kiếp cho mày kiếp này mày
bày kiếp khác” thí dụ như vậy. Hành động mổ lợn có thể nói tất cả mọi làng xã,
làng quê cũng vẫn mổ lợn như thế có gì đâu ạ? Nhưng ở đây gắn với tục “hèm” của
làng đó và nó chỉ có ý nghĩa cho riêng cộng đồng đó thôi cho nên lễ hội này là
lễ hội của một làng và không gian lễ hội nó hợp với không gian của một cái làng
chứ không phải nó thuộc về tất cả các nơi khác để mà quảng bá trong nước và
quốc tế, cho nên tôi thấy sai hoàn toàn.
Mặc Lâm: Thưa, riêng về khoản lễ hội mang
tính chất tâm linh thì có rất nhiều điều cần bàn nhất là lĩnh vực mê tín đã
tràn lan trong tất cả lễ hội thuộc loại này, phát ấn đền Trần là một thí dụ,
không những dân chúng đến để hy vọng có thể gia nhập vào hệ thống quan lại của
nhà nước mà chính cán bộ nhân viên cao cấp cũng có mặt để “hối lộ” thánh thần…
là nhà nghiên cứu ông có ý kiến gì về việc này đang lập đi lập lại mỗi đầu năm
thưa ông?
GS Ngô Đức Thịnh: Tôi hoàn toàn đồng ý, tôi đã rất
nhiểu lần phát biểu. Thật ra cái được gọi là phát ấn đền Trần đấy là kiểu lợi
dụng truyền thống để tổ chức hoàn toàn sai với truyền thống.
Cái gọi là khai ấn đầu xuân của lễ
hội đền Trần chẳng qua chỉ giống như dịp cuối năm thì chúng ta có hình thức gọi
là đóng ấn. Đóng ấn là kết thúc và gói ghém công việc lại để nghỉ tết. Đến sang
xuân thì lại tổ chức lễ khai ấn. Khai ấn coi như là khai mở công việc đầu năm,
mở ấn ra và coi như là từ giờ phút này thì bắt đầu công việc của đầu năm mới và
chúc nhau năm mới tốt lành mọi sự hanh thông. Thế thì khai ấn chỉ có ý nghĩa
như vậy thôi chứ không phải là một sự ban lộc, thưởng công hay phong tước cùng
những thứ khác.
Mặc Lâm: Đó là ý nghĩa thật sự của khai ấn,
vậy theo ông tại sao nó lại biến dạng như hình ảnh mà chúng ta đang thấy hiện
nay và đã bao giờ các cơ quan chức năng phụ trách văn hóa Việt Nam, chẳng hạn
như cơ quan của ông, lên tiếng hay tư vấn với các nơi tổ chức lễ hội để tránh
cho họ việc làm lệch lạc như cầu mong thăng quan tiến chức, ban phát quyền lực
chẳng hạn?
GS Ngô Đức Thịnh: Thực ra mà nói chúng tôi là những
người nghiên cứu nên chúng tôi biết rất rõ cái đó nó không liên quan gì đến
chuyện quyền lực chức tước. Trong khoảng chục năm gần đây thì người ta mới sáng
tác ra cái chuyện ban ấn phát ấn được coi như ban phát quyền lực và có nhiều
người không muốn làm nhưng mà muốn có ăn. Không muốn làm nhưng muốn có quyền
lực chức tước và muốn có tất các thứ khác. Người ta khao khát chuyện ấy và
người ta đến xin cái ấn và cứ coi như năm đó là năm sẽ được thăng quan tiến
chức cùng các thứ khác. Nó tạo ra tâm lý xấu, truyền thống xấu trong cái tổ
chức lễ hội của Việt Nam. Chúng tôi đã phản đối rất nhiều nhưng mà nói thế chứ chúng
tôi cũng chẳng có quyền gì. Nhiều khi người ta cũng vì lợi ích mà người ta
không chịu nghe vì vậy chúng tôi không có khả năng hơn được nữa.
Mặc Lâm: Xin cám ơn giáo sư.
Đăng ký:
Đăng Nhận xét (Atom)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét