Diễn Ðàn Thế Kỷ: Ngự Thuyết - Thanh Tâm Tuyền, Nhà Thơ Tiên Phong

Thứ Sáu, 2 tháng 1, 2015

Ngự Thuyết - Thanh Tâm Tuyền, Nhà Thơ Tiên Phong

LTS. Kính mời bạn đọc xem lại bài tham luận của nhà văn Ngự Thuyết trong cuộc hội thảo Văn học Miền Nam đầu tháng 12 vừa rồi, đã được tác giả sửa chữa và thêm nhiều bổ túc quan trọng.

Kính thưa quý vị, tôi rất hân hạnh trình bày đề tài “Thanh Tâm Tuyền, Nhà Thơ Tiên Phong”.

Thanh Tâm Tuyền tên thật là Dzư Văn Tâm, sinh ngày 13/3/1936 tại Vinh, Nghệ An, viết văn, làm thơ, thỉnh thoảng viết về phê bình, và lý luận văn học khi còn rất trẻ. Tập thơ Tôi Không Còn Cô Độc (TKCCĐ), xuất bản năm 1956 tại Sài Gòn khi Thanh Tâm Tuyền mới 20 tuổi. Tám năm sau, năm 1964, liên đêm mặt trời tìm thấy (lđmttt) ra đời. Theo lệnh động viên, ông nhập ngũ năm 1962, giải ngũ năm 1966. Năm 1968 tình hình chiến sự căng thẳng, ông tái ngũ và phục vụ trong Quân Lực Việt Nam Cộng Hòa cho đến khi Miền Nam thất thủ năm 1975. Ông ở tù bảy năm dưới chế độ Cộng Sản. Năm 1990, theo diện HO, ông sang định cư tại Hoa Kỳ, cho in tập thơ cuối cùng, Thơ Ở Đâu Xa (TỞĐX). Từ đấy ít thấy ông xuất hiện trên các tạp chí văn học. Ông qua đời ngày 22/3/2006 tại Minnesota, Hoa Kỳ.

Hôm nay tôi chỉ đề cập đến lãnh vực sở trường và độc đáo nhất của ông, đó là thơ.

Có người cho rằng Văn Học Miền Nam đột ngột chết, bị bức tử mà chết sau tháng 4/75. Tôi không đồng ý. Một nền Văn Học rực rỡ như thế không thể nào mai một, nó đã được kế tục và phát triển. Bằng chứng là trước đây và nhất là hôm nay, nền Văn Học ấy đã và đang được vinh danh. Cũng vì thế, ngoài phần trình bày Thơ Thanh Tâm Tuyền (Thơ TTT) trước năm 1975 như đòi hỏi của cuộc Hội Thảo, tôi xin trích dẫn thêm một bài thơ trong tập TỞĐX in năm 1990 ở tại Mỹ.

Trước hết, tôi xin giới thuyết hai chữ “tiên phong” trong bối cảnh Văn Học Việt Nam. Nó không có nghĩa là “avant-garde” như trong thuật ngữ tiếng Pháp, mà là “xông xáo, đi trước” so với tính cách “dè dặt, thủ cựu.”

Kính thưa quý vị, từ năm 1954 đến năm 1975, chỉ 21 năm, văn học Miền Nam phát triển rầm rộ, nhanh chóng, đa dạng, nhất là thơ. Ngoài những nhà thơ đã nổi tiếng từ thời tiền chiến như Vũ Hoàng Chương, Đinh Hùng, rất nhiều nhà thơ lỗi lạc khác chen nhau xuất hiện như Bùi Giáng, Tô Thùy Yên, Nguyên Sa, Cung Trầm Tưởng, Du Tử Lê, Nhã Ca, Trần Dạ Từ v.v..., trong đó một khuôn mặt độc đáo nhất, mạnh mẽ nhất, táo bạo nhất, sáng tạo nhất, cách tân nhất, đó là Thanh Tâm Tuyền.

Thử nhớ lại lúc TKCCĐ ra đời cách đây gần 60 năm. Đó là một chấn động lớn trong sinh hoạt văn học Miền Nam, nó tạo nên những tranh luận sôi nổi. Người thì cho rằng Thanh Tâm Tuyền điên rồ viết những câu thơ vô nghĩa, hoặc cố tình lập dị để được chú ý; kẻ thì hết lòng ca ngợi trên tờ Sáng Tạo do Mai Thảo chủ trương.

Thơ của Lê Thánh Tông (1442-1497) viết cách đây 500 năm “Nghi ngút đầu ghềnh tỏa khói hương/Miếu ai như miếu vợ chàng Trương”(Đề Miếu Bà Trương) so với thơ tự do của Nguyễn Đình Thi bây giờ,“Dừng chân trong mưa bay/Ướt đầm mái tóc/Em em nhìn đi đâu/Môi em đôi mắt/Còn em đây/Nhìn em nữa/Phút giây/Chiều mờ gió hút/Em/Bóng nhỏ/Đường lầy...”(Không Nói), hay thơ Hoàng Cầm trong bài Qua vườn ổi, “Cách xa ba bước qua vườn ổi/Chị xoạc cành ngang em đứng trông/Xin chị một quả non/-Quả non còn xanh chát/Xin chị một quả ương/-Quả ương chim khoét thủng/Xin chị một quả chín/-Quả chín quá tầm tay./Lẽo đẽo em đi đường, may sao/Cúi nhặt chiều sương dăm quả rụng”, hay thơ Nguyên Sa,“Hãy đưa tôi ra bờ sông/Để tôi nhìn cho rõ/Tôi nhìn dòng nước chảy/Tôi nhìn tôi bơ vơ/Nhìn bờ sông tìm bờ sông bên kia/Khi lòng sông gặp biển...” (Hãy Đưa Tôi Ra Bờ Sông), ta không thấy bỡ ngỡ. Xưa và nay đều quen thuộc, đều được hiểu trọn vẹn.

Thế Thơ TTT? Nếu lấy bài Chim làm ví dụ, thì quả nó hoàn toàn xa lạ. Nó không phải là một tiếp nối quá khứ, mà là một đột phá tận cùng, một đoạn tuyệt với truyền thống. Xin trích dẫn toàn bài:

“Đêm giao thừa thế kỷ mưa rơi sao

mái sáng đường nằm chiêm bao biển giận dỗi

bàn tay mây mắt trăng môi nhiệt đới

chiến tranh còn những khoảng đất hoang

cửa sổ đập lên cao cánh chim én mùa xuân

ôm vào lòng bãi cỏ vườn hoa bầy sao rụng

ai hỏi anh ngoài hàng dậu

lãng mạn lập thể siêu thực dã thú đa đa

tôi mở những trái cây vườn nhà

cử chỉ trữ tình tinh khiết

những bước đi văn nghệ chim sẻ

mùa ngói nâu dựng vực mắt nâu

tôi ru chim ngủ trong cổ họng

mặt trời kêu xuống thái dương những màu ánh sáng thơm

tim kinh ngạc

đời tạo câu cười thiên nhiên mai

hy vọng đứng ra ngoài ô ngục ngực bâng khuâng lần gặp gỡ thứ nhất

rồi kỷ niềm kim khí thuỷ tinh hành hạ

đau xé trời đêm không sao bánh máy quay vũ khí

tôi từ chối giam cầm chim đẹp trong rừng tóc

dù tiếng hót đã chọn mấy hàm răng

người bộ hành cô đơn chờ đêm để lên đường

về quá khứ

chim bay vào trận mưa sao”

Nhưng Thơ TTT có phải luôn luôn “xa lạ” như thế hay không? Câu trả lời là không. Trái lại là đằng khác. Có hai lý do chính.

Thứ nhất, có nhiều đoạn, nhiều bài vô cùng giản dị, không chút màu mè, không tô điểm, không tu từ, không thể nào đơn giản hơn nữa, nằm rải rác trong cả hai tập thơ đầu:“Nếu đã đi từ Hà Nội xuống Hải Phòng hay sang Bắc Ninh/Nếu đã đi từ Sài Gòn xuống Vĩnh Long hay lên Thủ Dầu Một/Chuyến xe vẫn chỉ thuộc một mình/Như kẻ say rót rượu lấy mà uống/Cho vui thêm cuộc hành trình/(Đúng rồi những người thù ghét thơ tôi ơi)/Cuộc hành trình hoàn toàn cô độc.”...(Bao Giờ) Hay: “Anh biết vì sao cộng sản thủ tiêu Khái Hưng/mỗi lần hoàng hôn tôi bước cùng đám đông/lòng khẩn cầu cách mạng/anh biết vì sao cộng sản thủ tiêu Phan-văn-Hùm/mỗi lần hoàng hôn tôi chạm mặt từng người/có phải chúng ta đang sửa soạn/anh biết vì sao cộng sản thủ tiêu Tạ-Thu-Thâu/mỗi lần hoàng hôn tôi cố thở cho nhiều/các anh nhớ tôi còn sống/quờ quạng tay dan díu/cách mạng nổ trong sự nín thinh”... (Trưởng Thành). Một số bài trọn vẹn cũng thế, rất đơn giản,như Bằng Hữu, Một Lần Nữa, Hãy Cho Anh Khóc Bằng Mắt Em Những Cuộc Tình Duyên Budapest ...

“Bình dị, đơn sơ” và “phức tạp, khó hiểu” chen lẫn nhau là một trong những phong cách của Thơ TTT. Tuy nhiên, ngay cả với những bài bình dị nhất, Thơ TTT vẫn khác hẳn thơ của lớp người đi trước hoặc đồng thời.

Thứ hai, Thanh Tâm Tuyền không đả phá vần điệu. Nếu Thơ Lục Bát luôn luôn gieo vần âm bằng, thơ 7 chữ, Thơ Mới v.v...cũng thường gieo vần âm bằng, thì trong Thơ TTT vần và nhịp điệu hết sức đa dạng, sáng tạo, kín đáo, bằng trắc đều có, và nhiều khi những chữ vần được đặt cách xa nhau. Vần âm bằng rất nhiều, âm trắc hoặc bằng trắc xen kẽ cũng thường gặp.

Vần âm bằng:

Mưa bẩn sân ga

Toa tầu hạng ba

Chuyến xe hàng ốm yếu

Thổ mộ con ngựa già

(Sầu Khúc)

Vần âm trắc:

Dù sao mai phòng triển lãm sẽ đóng cửa

(Rồi mở thêm lần nữa

Để làm gì)

Vứt mẩu thuốc cuối cùng xuống dòng sông

Mà lòng mình phơi trên kè đá

Con thuyền xuôi

Chiều không xanh không tím không hồng

những ống khói tàu mệt lả

(Bao Giờ)

Vần âm bằng trắc xen kẽ:

Hồn thảo mộc giấc ngủ

Nằm mơ những ngôi sao mặt trăng

lá đan mắt ngõ

hôn vào môi vào má vào răng

những lời thơ rất cũ

gõ cửa trái tim nàng

(Mai)

Nhưng rất mới lạ, Thanh Tâm Tuyền còn cho bằng vần với trắc như trong bài Tình Cờ chẳng hạn:

Hai người yêu nhau rất tình cờ

như trên cùng một toa xe lửa

tàu chạy qua cầu nghe tiếng sắt và tiếng nước trôi mau

nhìn về đốm lửa yếu thành phố trên sông

thành phố trẻ thơ tiêu điều ru dưới những bầu trời xấu ...

Lại có loại vần của nhịp điệu, của hình ảnh, của ý tưởng trong những bài thơ rất dài như Sầu Khúc, Đêm, Bài Ca Ngợi Tình Yêu, Mặt Trời Tìm Thấy.

Cũng có nhiều đoạn thơ hoàn toàn không vần:

Khi mặt trời vừa thức

Đòi gặp mùa xuân

Cho làn mi lá ngủ

Cho khoé mắt biển sâu

Cho đồi hoa bát ngát...

(Bài Thơ Của Tháng Giêng)

hoặc thơ văn xuôi:

“Hồn nhiên tôi trở thành thi sĩ ca dao nhẹ những nhát cuốc đầu xới lần áo mỏng ruộng đồng.

Những chuyến đi xa theo mưa về ngủ mái rạ. Đem hiền lành, có lẽ từ một cửa bể bến sông quán rượu. Những người bạn hứng mưa vào lòng tay, giọt mưa đẹp như mắt ngủ, rất xa không hề cách. Tôi sẽ đưa em về ngủ bên sông, tâm hồn là cánh đồng chưa khai phá. Tôi sẽ mời anh về nghe mưa trên vừng trán vô tư, giác quan mở từng ngõ lạ xuống linh hồn. Chúng ta ngủ ngoài mưa như mơ ngủ.” ...

(Mưa Ngủ)

Kính thưa quý vị, khác hẳn hầu hết những nhà thơ trước ông rất hạn chế về đề tài, thơ TTT mở rộng ra nhiều lãnh vực của cuộc sống. Ông đề cập đến tình yêu nam nữ; tình bằng hữu; tình yêu quê hương, đất nước; những khát vọng về tự do; nhữngquan tâm đến cách mạng, đến tình hình ở nhiều nơi trên thế giới, đến những thành phố còn sống trong ngục tù Cộng Sản; những ưu tư về thân phận con người, những băn khoăn siêu hình; những truy lùng tiềm thức, vô thức.

Một điều đáng chú ý là Thanh Tâm Tuyền không tả cảnh. Thiên nhiên chỉ được nhắc đến rất vắn tắt khi cần minh họa cho những dòng ý thức. Nói cách khác, con người với tư duy của hắn được chú ý hơn ngoại cảnh. Mưa trong “Mưa Ngủ” vừa được trích dẫn đã biến thành con người rồi, nó về ngủ mái rạ, nó về rơi trên vừng trán vô tư, nó ngủ cùng những kẻ cô đơn. Điều này làm tôi nhớ trong cuốn The Brothers Karamazov của Dostoevksy, tác giả mà Thanh Tâm Tuyền rất mến mộ, gần 1000 trang mà chỉ có mấy dòng nhắc nhở đến thiên nhiên, thời tiết.

Hơn một lần Thanh Tâm Tuyền bày tỏ quan điểm của mình về thơ. Trong Định Nghĩa Một Bài Thơ Hay, ông viết: “một câu thơ hay tự nhiên như lời nói/bài thơ hay là cái chết cuối cùng”; trong Chim ông khước từ “lãng mạn lập thể siêu thực dã thú đa đa; hay trong Một Bài Thơ: “không đa đa siêu thực/thẳng thắn/khởi từ ca dao sang tự do.” Tuy nhiên ngay khổ đầu của bài Chim được trích dẫn bên trên lại là những hình ảnh đột ngột xuất hiện bất thường đặt bên nhau không theo một thứ tự logic nào cả, những khơi dậy của tiềm thức, vô thức, những giấc mơ,vân vân, tức là những đặc trưng được André Breton trình bày trong Tuyên Ngôn của Trường Phái Siêu Thực (Manifestes du surréalisme) ra đời năm 1924.

Đúng ra Bài Chim không xa Siêu Thực, không gần Ca Dao như tác giả của nó mong muốn.

Trong một thế giới vừa mới thoát khỏi thảm họa của tận diệt nhưng những nước lớn, những siêu cường, vẫn không thôi tranh giành thế lực, ảnh hưởng, từ đó tạo nên hai khối Tư Bản và Cộng Sản, dẫn đến những cuộc đánh phá, chia cắt một số nước nhỏ mà Việt Nam ta là một. Hai Miền Nam Bắc Việt Nam mỗi bên theo một khối, trở thành thù nghịch lẫn nhau, giết nhau không nương tay, huynh đệ tương tàn, đất nước tan hoang, lòng người ly tán. Thử hỏi, trong hoàn cảnh đó, một nhà thơ còn lương tri và lương tâm, còn chút tự do hay dù sống trong kềm kẹp hoặc ngục tù của cường quyền, độc tài, có thể nào bình tâm “ngâm hoa vịnh nguyệt”. Hắn phẫn uất, hắn không thỏa hiệp, hắn biến thành kẻ nổi loạn ít nhất là trong lãnh vực thi ca, tư tưởng. Thanh Tâm Tuyền là trường hợp đó.

Thanh Tâm Tuyền cũng không chịu nép mình vào những luật lệ chật hẹp của các thể loại thơ cũ, Thơ Mới, mà theo ông là những ràng buộc đã lỗi thời không dung chứa nổi những bão tố, những nung nấu, trong lòng người. Ông mở rộng tầm mắt ra nhìn thế giới, nhìn thơ hiện đại phương Tây, ông mạnh dạn xông xáo tìm tòi, khám phá, sáng tạo. Đọc lại thơ của ông trong trên 10 năm đầu tiên “vẫy vùng ngọn bút tinh anh”, ta không hề thấy một dấu vết nào của cả gần một ngàn năm thơ Việt Nam cũ cũng như mới kể từ lúc Hàn Thuyên đời nhà Trần khai phá thơ Nôm. Không một chút ảnh hưởng nào từ Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Nguyễn Khuyến, đến phong trào Thơ Mới và sau đó. Và điều lạ lùng là ông đi một mình, không có người đồng hành. Ông đi trước thời đại không dưới nửa thế kỷ. Bùi Giáng rất nhạy bén, đã viết theo lối dí dỏm của ông:“Thanh Tâm Tuyền như một vị tướng gan lì, sử dụng một loại võ công chỉ riêng một mình ông đạt tới quai nhai cảnh giới. Mọi kẻ về sau học tập võ công ấy đều thất bại. Công lực thâm hậu, Thanh Tâm Tuyền lại còn trẻ quá, do đó, ông bước đi trên trận địa một cách quá ngang nhiên, chả bao giờ bận tâm tới những môn võ công khác của những đối thủ, bất kể chúng là thiên tài hay là chẳng.”(Đi Vào Cõi Thơ, CADAO xuất bản lần thứ nhất 10/69 SAIGON).

Những nhận xét trên đưa đến hệ luận rằng những yếu tố gây ảnh hưởng đến thơ ông, thứ nhất, lẽ dĩ nhiên, đó là tiếng nói từ thuở nằm nôi, và thứ nhì là những trào lưu hiện đại của Phương Tây. Câu thơ ngắn ngủi ông viết để bày tỏ chủ trương của mình về thơ, “khởi từ ca dao sang tự do” không phải là cường điệu. Nhà lập thuyết và nhà thơ Thanh Tâm Tuyền đi song song gắn bó với nhau trên con đường dài. Có thể nói rằng Thơ Thanh Tâm Tuyền là phối hợp của Truyền Thống Dân Tộc (Ca Dao) với Chủ Nghĩa Hiện Đại Phương Tây.

Lúc chưa tới 20 tuổi, ông đã viết: “Tôi không ca ngợi tình yêu, tôi nguyền rủa tình yêu. Mỗi tiếng, mỗi lời viết ra tôi đều thấy nó chứa đựng những hận thù, khinh bỉ, dày vò, đớn đau, tuyệt vọng, nhơ nhuốc, dối trá, hằn học, trơ trẽn, bệnh hoạn, xấc láo, thô bạo, cục cằn, tủi hổ, yếu đuối, bất lực, chết chóc nghĩa là tất cả những thứ mà tình yêu loại trừ ...”(Nỗi buồn trong thơ hôm nay 1955). Đấy chẳng qua là cái sôi nổi, bồng bột của tuổi trẻ. Thật trong TKCCĐ đã có một bài thơ tình rất dài, rất hay, một thứ tình yêu không nước mắt, không than thở, không bi lụy, nhưng đầy thương nhớ, trăn trở. Mỗi lời thơ là một khắc khoải, ray rứt. Yêu nhau như “nụ hôn đầu” thì tiếp theo ngay đó là “ôm mái tóc lang thang”. Xin trích dẫn ba đoạn trong bài ấy,Liên Những Bài Thơ Tình Thời Chia Cách:

“Anh nhớ em cùng một lúc với thành phố

với những con đường anh đi qua một lần

để đến nhà em anh băng ngang một vườn hoa vắng

(lần trở về anh ngồi xuống ghế dài

nếu là buổi chiều quạnh hiu mây lá mùa thu)

một phố bình dân có chợ và những quán ăn

giản dị như trang nhật ký của anh

ngày bắt đầu yêu em

...

Sự vắng mặt của em và bãi biển mùa đông

thành phố đau từ mỗi cột đèn

mỗi bực thềm cửa đóng

em đi không nón không áo choàng

mưa tầm tã

những cửa sổ đêm muốn hé ra

nổi loạn

và mắt em mặt trời cỏ hoa với môi anh đằm thắm

và rực rỡ nhớ thương

...

Nét cong môi hồng mắt tình cờ

ngực hoa yếu đuối

những miền không gian được gọi qua

tình yêu không thẹn thùng

đâu phải một thứ mưa ô buy vào thành phố

năm cửa ô hồi sinh trên xác năm cửa tù

mưa nắng cùng rủ nhau xuống Sinh Từ ngõ Hội Vũ

bao nhiêu đường tình tự ga hàng cỏ

nụ hôn đầu ôm mái tóc lang thang

tà áo bàn tay hương trẻ con

hoàng hôn tỉnh

kim khí khua trong bước trở về nhà cửa

sự vắng mặt không thể lâu hơn nữa

thù nghịch tan vào hơi thở

trong giấc hôn mê thôi tiếng khóc mèo đêm

tình yêu mầu nhiệm hoàn thành

vĩnh viễn” ...

Ở tập thơ thứ hai lđmttt tình yêu vẫn còn, khá tươi sáng, trong Bài Ca Ngợi Tình Yêu:

Em là lá biếc là mây cao là tiếng hát

sớm mai khua thức nhiều nhớ thương

em là cánh hoa là khói sóng

đêm màu hồng

Tuy nhiên thường xuyên hơn, kể cả trong tình yêu, là những ám ảnh, trăn trở, những độc thoại nội tâm ảo não, những tiếng nói trong cơn mê:

“Anh chìa hai bàn tay khô héo

Nỗi tự do buồn phiền

Hai bàn tay những con đường cỏ cháy

Mùa hè thiêu đốt cả cô đơn

Em giữ lấy

Anh còn đâu ngoài nỗi chết ôm ghì

Trong bóng đen trơ trụi nơi vàm sông

Anh tìm kiếm

Tuổi ấu thơ hòn cù lao xa khuất

Và tình yêu như đám lau buồn

Vàm sông nước xoáy như tiếng cười thầm

Ở sau lưng ở trước mặt

Anh thả người trôi nổi

(Sầu Khúc)

“Anh xé tóc em cùng những cành lá chết

Mùa thu

Ghi thương tích nơi cườm tay

Khóa chặt

Anh xô ngã em từ chóp đỉnh hạnh phúc

Khuôn mặt vỡ tan

Như cẩm thạch

Như nước mắt

Như muôn đời

Không hối hận

Con đường anh phải đi một mình

Trần truồng dã thú

Đón anh ở cuối đường

Hố sâu vĩnh viễn

Không có em

...

“Những bài thơ tình không viết được

Những hồn ma hoang đầu ngọn cây

Xác chết rữa nát

Trong kẹt rừng khô

Đêm thức dậy mở mắt mắt đã mù

Hai con sâu nằm trên chân mày đang khoét lỗ

Con quạ hôi hám mở lồng ngực bay lên

Mỏ ngậm quả tim đựng hình ảnh đời người

Đời người thản nhiên như tên gọi” ...

(Đêm)

hoặc những thao thức về thân phận con người khốn đốn, chỉ mong còn chút tự do:

“Da trắng như tiếng hát ở trên trời

Anh cúi hôn cánh môi tím màu đêm mà thương nhớ

Từng chút một từng chút một

Em biến thành pho tượng rực rỡ

Anh biến thành thiên tài ngây thơ

Trong đầu là hư vô

Trong mắt là hoang đảo

Trên môi là thần chú

Trên tay là trống không

Cả đời là sa mạc

Cả tôi là tự do”...

(Đêm)

Nhưng có tự do hay không, hay là đi đâu nhà tù cũng đi theo vây hãm:

“Phiêu lưu mãi là một nhà tù

Dãy tường câm chuyển động

Trên một triền vực sâu”

(Sầu Khúc)

Nói chung, Thơ TTT không dễ đọc. Trước hết, nếu thơ của ta từ xưa cho đến thời Thơ Mới và cả giai đoạn 1945 – 1954 là tiếng nói của tình cảm, của biểu đạt, nhằm gây xúc động – Xuân Diệu xôn xao trước thời gian: “Mau với chứ, vội vàng lên với chứ!” (Giục Giã), Huy Cận bâng khuâng trước không gian: “Sông dài, trời rộng, bến cô liêu” (Tràng Giang)– thì thơ trong giai đoạn 1954-1975, đặc biệt Thơ TTT, là những dòng ý thức, nhận thức, nhằm đặt vấn đề. Cũng không còn cả cái “Nao nao dòng nước uốn quanh” như trong Kiều mà là những thao thức, “dù tôi đang đứng bên bờ sông, nước đen sâu thao thức”.

Bài Phục Sinh, bài thơ đầu tiên trong TKCCĐ là một ví dụ của những dòng ý thức, của những tra vấn, trăn trở về thân phận con người. Ta thử xem khổ thứ nhất:

Tôi buồn khóc như buồn nôn

ngoài phố

nắng thủy tinh

tôi gọi tên tôi cho đỡ nhớ

thanh tâm tuyền

buổi chiều sao vỡ vào chuông giáo đường

tôi xin một chỗ quỳ thầm kín

cho đứa trẻ linh hồn

sợ chó dữ

con chó đói không màu

tôi buồn chết như buồn ngủ

dù tôi đang đứng bên bờ sông

nước đen sâu thao thức

Ba chữ đầu của bài thơ đầu trong tập thơ đầu của Thanh Tâm Tuyền xuất hiện mới lạ: “Tôi buồn khóc”. Xưa nay ta chỉ nói buồn cười, buồn ngủ, buồn mửa, vân vân. Và ta sẽ gặp trong hầu hết Thơ TTT rất nhiều sáng tạo chữ nghĩa như thế: hy vọng thổn thức, lòng tin phủ tro, quá khứ đăm đăm, buổi chiều vội vã đêm, mây đục đậu lên bờ cửa sổ, bước ai thánh thót, ngực gọi đêm về, mắt kín mưa đêm, trên chúm môi lá biếc/ những chòm hôn vội vàng, v.v. Nhiều vô số kể. Chữ nghĩa mới lạ là một trong những đặc điểm nổi bật của thơ ông.

Xin trở lại với bài Phục Sinh. Câu đầu tiên đầy ray rứt được nối tiếp bằng hai câu thật ngắn, thật đột ngột, ngoài phố/nắng thủy tinh, tạo nên sự đối nghịch lớn - tôi trong căn gác cô đơn khắc khoải, muốn tự hủy, tên tôi cũng sẽ chỉ còn là một nỗi nhớ, trong khi ngoài kia cuộc đời vẫn thản nhiên còn đó trong veo nắng.

Câu thứ sáu lại là chuyển biến mới mang nhiều hình ảnh, ẩn dụ, đa tầng, đa nghĩa:

buổi chiều sao vỡ vào chuông giáo đường

Sao trên trời là tướng tinh của con người, và một ngôi sao tắt có nghĩa là một người qua đời chăng? Vâng, chiều nay có một ngôi sao vỡ, giáo đường gióng lên tiếng chuông cầu hồn. Mà câu thơ ấy cũng gợi lên hình ảnh chiếc linh hồn nhỏ chạm vào chuông giáo đường làm tóe ra những hình sao vỡ. Cho nên “đứa trẻ linh hồn” vội tìm chỗ ẩn nấp trốn tránh con chó dữ trong tôi đóng vai bà già đánh lừa em bé quàng khăn đỏ mà nhà thơ sẽ nhắc lại trong đoạn kế tiếp.

Trong suốt hai tập thơ TKCCĐ, lđmttt, và khá nhiều bài thơ khác đăng trên các báo, ta thường gặp những cách phô diễn đầy ẩn dụ và tra vấn như trên. Xin trích thêm vài đoạn trong bài thơ văn xuôi Khúc Tháng Chạp viết vào cuối năm 1969:

“... Nội không quạnh quẽ như ngàn cõi chiêm bao vượt. Đập vỗ, đập vỗ hoài con mắt buốt, con mắt vi ty rụng trụi lớp mi che, không động thức. Con mắt khờ câm căng chống. Tưởng dáng mùa hè chín ối. Tưởng nét mùa thu lung linh. Đã bay qua, bay qua nghìn mệt mỏi. Như điệu ngân hụt hẫng. Mưa buông khít chân trời, mưa rũ liệt làm sao ngớt, mưa giả lả. Những huyệt trốt cuốn, vật nài chim ngây thơ khóa cánh, vùi dập chim mỏng mảnh trong khuất khúc giá băng. Đắp điếm những mai chiều như bao giờ xin cũ, những canh tàn giấu cất, những khuya lên rách rưới như bao giờ. Như bao giờ, hiểu không như bao giờ?

Ôi – Chim bé bỏng, chim bé bỏng hoài.

Và mùa đông thổi chuyến bay trong cõi rỗng.”

Thơ TTT, do đó, đòi hỏi sự tham gia của người đọc. Martin McQuillan viết trong Literary Theories (NEW YORK UNIVERSITY PRESS, Washington Square, 1999): “Một văn bản chỉ có ý nghĩa khi nó được đọc, khi một người đọc tương tác với những con chữ trên trang giấy để phát hiện ra ý nghĩa.”(A text only becomes meaningful when it is read, when a reader interacts with the words on the page to produce meaning.) Nói cách khác, sự tham gia của người đọc sẽ phát hiện ý nghĩa và giá trị của văn bản. Người đọc đến từ những nguồn gốc khác nhau, trình độ khác nhau, cảm thụ khác nhau, nhận thức khác nhau, do đó phát hiện cũng khác nhau.

Chẳng hạn trong bài Dạ Khúc khá đơn sơ, người thì cho rằng hai câu đầu, Anh sợ những cột đèn đổ xuống/Rồi dây điện cuốn lấy chúng ta, làvớ vẩn, kẻ thì thích lối ẩn dụ ấy đã nói lên được một nhân sinh quan không bình yên trong một thế giới đổ vỡ. Franz Kafka cũng đã từng “vớ vẩn” hơn để nhân vật Gregor Samsa hóa thân thành con sâu gớm ghiếc (Metamorphosis) sau một đêm nằm ngủ đầy mộng mị. Hoặc với bốn câu thơ dưới đây, có người bảo thô tháp, thiếu trau chuốt, kẻ khác lại cho rằng viết như thế mới gây ấn tượng mạnh:

Sao tuổi trẻ quá buồn

như con mắt giận dữ

Sao tuổi trẻ quá buồn

như bàn ghế không bày

Nhưng có lẽ ai cũng phải thừa nhận rằng Dạ Khúc là tiếng nói của tuổi trẻ cô đơn, bơ vơ, buồn chán, nổi loạn, tuổi trẻ của ai mà chả thế, trong một quê hương điêu linh, tương tàn, một đất nước quằn quại, tan tác!

Tôi xin đọc nguyên bài Dạ Khúc^{^[1]}.

Đối với bài Chim mà ta đã trích dẫn trên chẳng hạn, việc tham gia của người đọc lại không dễ. Chữ nghĩa tinh khôi, hình ảnh dồn dập, lung linh, đa dạng, nhiều ẩn dụ, nhạc điệu phong phú, nhưng bài thơ muốn nói gì? Kiếp người ví như kiếp chim chăng, con người trong cuộc lữ có khác gì cánh én cô đơn bay mải miết trong thời gian và không gian, thời gian là đêm giao thừa của thế kỷ, không gian là vô vàn hình ảnh, sự kiện, xuất hiện ngổn ngang, là bão tố, là “mưa rơi sao”. Và kết cục, như được mô tả trong dòng cuối cùng của bài thơ, “chim bay vào trận mưa sao”.

Về sau, khi cuộc chiến khốc liệt vượt lên trên mọi nỗi băn khoăn, khắc khoải của thời đại, Thơ TTT lại chuyển biến:

Ta nhớ sau lưng núi thanh thản

Biếc mây như lệ của đêm điên

Ta nhớ rằng ta không nhớ nữa

Như cây trơ trụi mùa hưu miên

Như phiến gỗ nặng thả theo nước

Bập bềnh trôi nổi ta về xuôi

Như lau lách mọc chen bờ bãi

Phất phơ tóc bạc lả theo trời

(Đỉnh Non Xa, Giai PhẩmVăn 9/1974)

Phải chăng TTT đang “về xuôi”, về với các thể thơ dễ dãi đã có, về với những sôi nổi của tuổi trẻ đang lắng dần, những giấc mơ đang tan vỡ, về với đám đông lau lách dưới kia, khi mái tóc không còn xanh, khi “tóc bạc lả theo trời”. Nhưng dù với thể thơ nào, Thanh Tâm Tuyền vẫn tỏ ra có biệt tài. Xin dẫn hai đoạn ngắn của bài Ngôi Nhà Đỏ, Trăng Hồng thật dàilàm ví dụ, trong đó những chấm câu bất ngờ, những ngôn từ quấy động, vần thì âm trắc, hình ảnh đa dạng,dữ dội, ý tứ cuồng nộ, khiến lời thơ trở nên dồn dập, khúc khuỷu, gắt gỏng. Thơ tự do đã nhập vào những câu tám chữ có vần:

Ngôi nhà đỏ trên đồi trăng hồng khỏa.

Trời sương lam. Núi ngây rừng gió lạ.

Cây ngà say. Đêm heo hút lặng khơi.

Mùa trở gió. Rười rượi buồn cỏ lá.

Mùa ngã độc. Nhà nín hơi lẩn lút

Đồi sượng sần. Cây lìa cành, lá trút.

Đừng ngoái nhìn. Phơ phất khói sương thu.

Đừng ngoái nhìn. Trăng khỏa thân xanh mướt

Sau Tháng tư 1975, trong nhà tù Cộng Sản, Thanh Tâm Tuyền vẫn làm thơ. Khi định cư tại Mỹ, ông gom góp những bài thơ làm trong tù in thành tập thơ cuối cùng, Thơ Ở Đâu Xa, rất giá trị.

Xin trích trong tập thơ cuối cùng ấy bài chiều cuối năm qua xóm nghèoviết vào năm 1978 mà bất cứ một ai từng ở tù cải tạo của Cộng Sản đều tìm thấy mình trong đó. Bài thơ hắt hiu, chữ nghĩa buồn tênh từ đầu đến cuối như một bức tranh sử dụng toàn gam màu lạnh mà dưới lớp băng giá đó âm ỉ vài tia lửa ấm, vài giao thoa của đời sống tối tăm. Đây một chút nhớ, đâu lũ trẻ co ro đứng trông tù qua thôn; kia một chút thương, nhà ai lạnh lẽo khiến lòng ta ảm đạm. Vâng, lũ trẻ không theo lời xúi giục của người lớn ném đá vào đoàn tù đi qua như đã xẩy ra, mà đứng co ro nhìn; đoàn tù thì nhớ lũ trẻ cũng là nhớ lũ con của mình không biết hiện ở phương trời nào. Và nhà ai năm hết Tết đến tuy ở bên ngoài nhà tù cũng thê lương tăm tối không đèn lửa chẳng khác gì bên trong trại tù. Đây không phải so sánh để tự an ủi, mà là thương cảm. Bài thơ làm theo lối 7 chữ 8 câu, cách tân, chia thành hai đoạn:

“Mưa bay lất phất gió căm căm

Đường lầy trơn nhà cửa tối tăm

Trốn đâu lũ trẻ mặt lem luốc

Co ro đứng xem tù qua thôn

Vác bó cuốc nặng bước loạng choạng

Về trong xây xẩm buổi tàn đông

Lạnh lẽo nhà ai không đèn lửa

Ảm đạm lòng ta chiều cuối năm”

Kính thưa quý vị, những đóng góp của Thanh Tâm Tuyền cho văn học Việt Nam thật lớn lao. Ông là nhà thơ tiên phong đầy sáng tạo đã mở ra những chân trời mới lạ cho thơ Việt Nam, mang lại nhiều khám phá độc đáo, và đạt được những thành quả ít ai sánh kịp. Cho đến nay, nói như Báo Mạng Tiền Vệ khi ông vừa qua đời (22-3-2006), Thơ Thanh Tâm Tuyền “vẫn còn là một nguồn cảm hứng lớn đối với nhiều nhà thơ có khát vọng đổi mới”. Trong thời kỳ cực thịnh của văn học Việt Nam, Thanh Tâm Tuyền vượt lên như một trong những đỉnh cao nhất. Có thể nói rằng Thanh Tâm Tuyền là một trong một số ít nhà thơ lớn nhất không phải chỉ riêng đối với Miền Nam mà cho cả nước.

________________

^{^[1]}Anh sợ những cột đèn đổ xuống

Rồi dây điện cuốn lấy chúng ta

Bóp chết mọi hy vọng

Nên anh dìu em đi xa

Đi đi chúng ta đến công viên

Nơi anh sẽ hôn em đắm đuối

Ôi môi em như mật đắng

Như móng sắt thương đau

Đi đi anh đưa em vào quán rượu

Có một chút Paris

Để anh được làm thi sĩ

Hay nửa đêm Hà Nội

Anh là thằng điên khùng

Ôm em trong tay mà đã nhớ em ngày sắp tới

Tiếng kèn hát mãi than van

Điệu nhạc gầy níu nhau tuyệt vọng

Sao tuổi trẻ quá buồn

như con mắt giận dữ

Sao tuổi trẻ quá buồn

như bàn ghế không bày

Thôi em hãy đứng dậy

người bán hàng đã ngủ sau quầy

anh đưa em đi trốn

những dày vò ngày mai

Home

Thứ Sáu, 2 tháng 1, 2015

Ngự Thuyết - Thanh Tâm Tuyền, Nhà Thơ Tiên Phong

Những Bài Khác Đáng Chú Ý