Thứ Ba, 21 tháng 10, 2014
Phạm Thị Hoài - Ngày Về
“Chúng ta đang sống trong một hoàn cảnh thật khốn nạn. Sau hàng thế kỉ ngoại thuộc, sau ba chục năm trời nhiễu nhương, nay nước nhà được thanh bình, dân tộc bắt tay xây dựng đất nước, thì chúng ta lại bỏ xứ ra đi, chúng ta lại vắng mặt, lại đứng ngoài vòng.”
“Không về
được, chúng ta tự thấy sống một đời vô duyên, lãng xẹt. Cần thì chưa chắc tổ
quốc đã cần đến mình; chưa chắc mình sẽ có một đóng góp nào đáng kể. Những kẻ
có ý thức cao nhất về mình cũng không bao giờ dám tự nhận mình là cả một cần
thiết cho quốc gia. Tuy nhiên, nghĩ rằng ở cái xứ nghèo khó nhỏ bé của mình
đồng bào đang rầm rập xây dựng mà mình không được dự phần vào, tự dưng có một
cảm tưởng tưng hửng, dần dần ngấm thành một đau đớn.”
“Lòng chúng
ta lúc nào cũng tha thiết với quê hương, nhưng quê hương lại không còn như xưa.
Cho nên chúng ta lâm cảnh bẽ bàng.”
“Về ư? Dẫu có
về được, ta đâu còn về để tiếp tục đời sống như trước, mà chỉ để tăng cường
hàng ngũ nô lệ. Đành rằng sống chết không cần, nhưng đã sống ta lại cam chịu
sống như vậy sao? Sống để răm rắp vâng lời, để suốt đời ca ngợi lãnh đạo sáng
suốt, để đem thân trâu ngựa củng cố một chế độ độc tài, vun bồi quyền lợi của
một tầng lớp thống trị?”
“Bị kẹt dưới
chế độ độc tài là đáng thương; còn như quyết định tự nguyện nhảy vào cúi đầu
phục vụ độc tài lại đáng nguyền rủa. Kẹt cứng! Đồng bào ta, có lớp bị kẹt lại
trong nước, có lớp lại bị kẹt… ở ngoài nước!”
Những dòng
trên đây là của một nhà văn miền Nam nổi tiếng, trong tùy bút “Ngày về” in năm
1987 tại California [1]. Hai mươi lăm năm sau những tâm sự khắc khoải này và ba mươi
bảy năm sau khi rời quê hương, một phần nhỏ tác phẩm của ông đã trở về. Hai đầu
sách, Quê hương tôi và Tạp văn được
Nhã Nam xuất bản tại Việt Nam. Chỉ có điều bút danh nổi tiếng của ông, Võ
Phiến, được thay bằng Tràng Thiên, một bút danh ít người biết đến.
Tất nhiên
điều đó không bình thường. Nó để lại một dư vị không dễ chịu. Dư vị của ngụy
trang. Nhưng ngụy trang là hành vi gắn liền với toàn bộ sự tồn tại Việt Nam,
với tất cả những mặt khuất và điểm sáng của nó. Ở đây tôi thiên vị các điểm
sáng. Chúng ta thử nhìn câu chuyện Võ Phiến cải tên này qua một sự cố khác, sự
cố Chuyện ở nông trại, tác phẩm lừng danh về những con lợn làm cách mạng
để rồi thiết lập chính cái nguyên trạng mà chúng lật đổ, cũng do Nhã Nam xuất
bản không lâu sau Lolita [2] và Võ Phiến.
*
Trong vụ tác
phẩm chống toàn trị cộng sản kinh điển của George Orwell lọt lưới kiểm duyệt ở
Việt Nam, công đầu chắc chắn thuộc về những người làm sách. Tuy không thể cho Chuyện
ở nông trại một sự hiện diện rầm rộ trên truyền thông như với tác phẩm nổi
tiếng và tai tiếng của Nabokov [3], nhưng chỉ riêng việc nó được cấp phép xuất bản và bản dịch
không bị cắt xén đã đủ ngoạn mục. Song trong trường hợp tác phẩm đặc biệt này,
ngoài bản lĩnh và sự dấn thân khéo léo của những người làm sách, phải có những
may mắn khác.
May mắn đáng
kê ra đầu tiên là sự dốt nát của bộ máy kiểm duyệt văn hóa tại Việt Nam. Ai
từng làm việc với nó đều vẫn phải sửng sốt dù đã được nhiều lần báo trước.
Trình độ của đại đa số các cán bộ kiểm duyệt có một quyền quyết định nào đó
thường thấp đến mức “hạn chế” còn là một mĩ từ quá rộng lượng để chỉ. Guồng máy
công quyền ở mọi nơi đều là chốn nương thân lí tưởng cho sự tầm thường, nhưng ở
đất nước này guồng máy ấy do một bàn tay vô hình ưa mỉa mai sắp đặt: hệt như ở
các lĩnh vực khác, tiêu chuẩn của người quản lí văn hóa dường như trước hết
phải là không biết gì về văn hóa. Nghe họ mở miệng – đúng ra phải gọi là mở
băng – bạn sẽ chỉ có một cảm giác duy nhất là tuyệt vọng. Tuyệt vọng khi nghe
họ giải thích, chẳng hạn vì sao Kafka là một “trường hợp có vấn đề”, và càng
tuyệt vọng hơn khi một lúc nào đó, khoảng hai thập niên sau, trái đất vẫn quay
dù chúng ta đứng im, lại nghe họ giải thích vì sao trường hợp ấy không có vấn
đề nữa. Trước một thành trì u mê được dán kín tem quyền lực như vậy bạn không
có cơ hội nào hết. Hoặc là bạn phát điên. Hoặc là bạn trở thành một nhà hiền
triết. Ngoài hai khả năng khá gần nhau này, bạn còn có thể tê liệt như một lựa
chọn dễ dàng hơn. Tôi từng liệt toàn thân khi lịch sự ngồi nghe một cán bộ
tuyên huấn cỡ kha khá kể chuyện ông ấy đã liều bảo vệ một tác phẩm đang bị
“đánh” của tôi như thế nào. Tư duy của ông ấy – nếu có thể gọi đó là tư duy –
không hề bị xúc phạm trước một chân lý đại loại như: một nhà văn rửa tay trước
khi viết là một nhà văn trong sạch, nhân đạo và tiến bộ. Còn sự đổi mới tư duy
táo bạo của ông ấy nằm ở nhận thức rằng tôi tuy không rửa tay nhưng vẫn trong
sạch, nhân đạo và tiến bộ, vì tay tôi có bẩn đâu mà phải rửa. Mạng lưới kiểm
duyệt thỉnh thoảng thủng ra một hai lỗ, có khi cho cả một tác phẩm lớn chui
vừa, từ sự dốt nát đó. Thuyết phục kẻ giáo điều thường vô ích. Nhưng một kẻ
giáo điều mù tịt đôi khi lại bất ngờ có một quyết định sáng sủa, vì hắn thậm
chí không đủ hiểu biết để ý thức về quyết định đó của mình.
Những phẩm
chất trứ danh khác của bộ máy nói trên là quan liêu, lười nhác và tắc trách.
Tôi đảm bảo rằng nếu thay tên George Orwell bằng Eric Athur Blair, tên thật của
ông, hay H. Lewis Always, một bút danh khác của ông, và đổi 1984 thành Tấm
lòng của người Anh Cả; hoặc nếu thay Arthur Koestler bằng Kösztler Artúr và
lấy tên bản gốc tiếng Đức Sonnenfinsternis dịch thành Một vầng nhật
thực thay vì dịch theo những nhan đề đã quá nổi tiếng của bản tiếng Anh Darkness
at Noon hay bản tiếng Pháp Le Zéro et l’Infini, thì cả hai tác phẩm
thuộc hàng chống toàn trị và chống cộng đầu bảng này đều được duyệt êm ru tại
Việt Nam và báo Nhân
dân sẽ nhiệt tình quảng cáo. Trong trường hợp Animal
Farm, rất có thể vụ vỡ đê kiểm duyệt xảy ra vì bản thảo được mang một cái
tên đồng quê hiền lành, Chuyện ở nông trại.
*
Vì thế tôi
mừng cho một phần Võ Phiến đã chui lọt một trong những cái lỗ tất yếu ngày càng
to ra trong bức tường kiểm duyệt ngày càng kém chất lượng ở Việt Nam. Một ngày
không xa, Đêm giã từ Hà Nội có thể được xuất bản với tên tác giả là
Nguyễn Đăng, một bút danh của Mai Thảo. Nếu phải đổi thành Hà Nội đêm tiễn
biệt, Giọt nước mắt đêm chia tay Hà Thành, Thăng Long đêm biệt li…
để Mai Thảo được trở về cố hương, tôi sẽ lựa chọn sự ngụy trang ấy. Bản thân
tôi, không được thông báo trước, cũng có lần xuất hiện trên một tạp chí ít
người đọc ở trong nước, với cái tên chỉ dùng trong gia đình và một nhóm nhỏ bạn
bè.
Trong số
những nhà văn miền Nam được mệnh danh là „những tên biệt kích của chủ nghĩa
thực dân mới trên mặt trận văn hóa-tư tưởng“ thì Duyên Anh ngồi tù 5 năm rưỡi,
mất tại Pháp; Hồ Hữu Tường ngồi tù 5 năm, ra tù thì qua đời tại Việt Nam;
Nguyễn Mạnh Côn chết trong tù; Vũ Khắc Khoan di tản, mất tại Hoa Kỳ; Mai Thảo
vượt biên, mất tại Hoa Kỳ; Doãn Quốc Sỹ ngồi tù 14 năm, hiện sống ở Hoa Kỳ; Nhã
Ca đi tù 2 năm, hiện sống ở Hoa Kỳ; Võ Phiến di tản, hiện sống tại Hoa Kỳ; Nhất
Hạnh đã ra nước ngoài từ 1967; Dương Nghiễm Mậu ngồi tù 2 năm, hiện sống tại
Việt Nam… Năm 2007, 4 tập truyện ngắn của Dương Nghiễm Mậu vừa được in lại ở trong nước
thì biến mất, rất nhanh, sau khi những pháo đài à la Vũ Hạnh khạc đạn, loại đạn tồn
kho quân khí tư tưởng từ vài chục năm trước, thô sơ cổ lỗ nhưng vẫn đủ sức sát
thương. Nhưng từ khi Võ Phiến alias Tràng Thiên tái xuất, không thấy ông
Vũ Hạnh, người đích thân phụ trách phần viết về Võ Phiến trong tác phẩm chống
„biệt kích văn hóa“ khét tiếng nói trên, đem súng ra lau. Một dấu hiệu tích
cực. Như thể dù phải len lén đi đêm, văn học miền Nam và văn học hải ngoại cuối
cùng cũng gửi được một đại diện đáng kể của mình đến dự cuộc tọa đàm không
chính thức và đã rất trễ giờ về hòa giải dân tộc.
*
Song ngày vui
ngắn chẳng tày gang. Bây giờ chúng ta được biết cái giá phải trả cho tấm vé
ngày về của Võ Phiến. Hóa ra việc cải tên chỉ là một động tác rất phụ. Con trai
ông, cũng một nhà văn, bút danh Thu Tứ, người đã „chọn lựa và biên tập“ hai tác
phẩm Quê hương tôi và Tạp văn nói trên, tuyên bố rõ trong bài „Trường
hợp Võ Phiến“: „Chúng tôi cố chọn những tác phẩm vừa giá trị nhất vừa
hoặc không chứa hoặc chứa rất ít nội dung chính trị. Nếu có nội dung chính trị,
khi biên tập chúng tôi loại bỏ hết. Mục đích của việc chọn và bỏ như thế là đưa
những thành tựu văn học đỉnh điểm của văn nghiệp Võ Phiến đến với người đọc mà
không gây hại cho nước.“ Trong phần còn lại của bài viết khá dài này, ông
Thu Tứ phê phán toàn bộ hành trình tư tưởng chống cộng của cha mình để đi đến
kết luận về giá trị của Võ Phiến: „Văn nghiệp Võ Phiến vừa tích cực vừa tiêu
cực. Tích cực, đáng lưu truyền, là phần văn học. Tiêu cực, đáng bỏ đi, là phần
chính trị“ cũng như điều kiện để Võ Phiến có thể trở về: „Sai lầm chính
trị đã đưa tác phẩm Võ Phiến ra khỏi lòng dân tộc. Đất nước đã độc lập, thống
nhất lâu rồi. Nay đến lúc, nhân danh bảo tồn những giá trị văn hóa Việt Nam,
đưa tác phẩm Võ Phiến trở về, sau khi lọc bỏ nội dung chính trị.“
Tuyên bố của
ông Thu Tứ xuất hiện trên trang Góc nhìn vào tháng 8/2014, song
đến khi được Tuần báo Văn nghệ TP HCM đăng lại cuối tháng 9 và đầu tháng
10/2014 nó mới thực sự được chú ý. Như có thể đoán trước, nó cũng vừa được báo Nhân dân và báo Tuyên giáo đăng lại. Còn thiếu báo Thanh
tra, báo Quân đội và báo Văn nghệ của Hội Nhà văn là thành
trì tư tưởng chính thống điểm danh xong. Năm ngoái, cái liên
minh già nua ấy đã khoe cơ bắp trước tác giả trẻ Nhã
Thuyên. Tương lai thuộc về ai, điều ấy không cần bàn cãi. Nhã Thuyên có rất
nhiều tài năng, rất nhiều lao động cả học thuật và nghệ thuật. Cái liên minh ấy
có những chiếc răng kiểm duyệt cuối cùng. Ông Thu Tứ chỉ góp thêm một chiếc lá
vàng vào mùa thu của các vị trưởng lão.
Tôi không coi
việc làm của con trai nhà văn Võ Phiến là hành động „đấu tố cha“ hay „bất
hiếu“, như phần lớn phía dư luận đang phẫn nộ, đặc biệt ở hải ngoại. Máu mủ
không phải là tiêu chuẩn để xác định đúng sai thiện ác. Chẳng lẽ chúng ta phải
ca ngợi từ Kim Chính Nhật đến Kim Chính Ân, những người con trung thành nhất
với cha ông? Lịch sử quá nhiều điên đảo và phân cực của Việt Nam tất yếu chia
cắt và chia rẽ, thậm chí con người này đả đảo con người kia ngay trong một con
người. Con cái Phạm Quỳnh bất hiếu chăng, khi tận trung phục vụ cho chế độ đã
giết cha mình? Cù Huy Hà Vũ là một nghịch tử chăng, khi chống lại cái chế độ mà
cha mình là một trong những công thần khai quốc? Chúng ta lấy quyền gì mà đem
những quả tạ đạo đức ra đặt ùm ùm, lúc thì lên cán cân bên này, lúc thì lên cán
cân bên kia, chỉ để lẩy cho được cái kết quả trọng lượng đang cần cho sổ sách
trong những trường hợp như thế? „Trường hợp Thu Tứ“ chỉ là điển hình cho những
xung đột đã và đang giằng xé người Việt trong mọi quan hệ và trên mọi bình
diện. Nạn nhân là tất cả mọi thứ, riêng gì đâu tình phụ tử.
Nếu ông Thu
Tứ chỉ đoạn tuyệt với cha mình về quan điểm chính trị, tôi không chia sẻ, nhưng
đó là quyền tự do của ông, như của bất kì ai, mà tôi thấy tranh luận là vô ích.
Song điều khiến tôi sởn gai ốc là ông biến cái quyền tự do tư tưởng ấy của bản
thân thành quyền tự do thanh trừng tư tưởng của người khác, và người đó là thân
phụ ông, nhà văn Võ Phiến, với tất cả lòng tin cậy ruột thịt đã cấp cho ông tấm
giấy ủy quyền. Giấy phép gọt Võ Phiến cho vừa khuôn Thu Tứ. Không thể trớ trêu
hơn. Đội quân đấu tranh tư tưởng của chính quyền Việt Nam có thể cả cười: nó sẽ
tế nhị rút lui, khi gia đình đã đủ là trận tuyến.
Những quan
niệm lang băm trung cổ như thế vẫn sống sót trong thời hiện đại, nơi văn chương
đã lặng lẽ rút lui khỏi ý thức xã hội. Ngày về âm thầm của một tác giả lớn có
dấy lên được một chút dư luận cũng chỉ vì tiếng động của dao kéo kiểm duyệt.
Trong „trường hợp Võ Phiến”, kiểm duyệt tại gia đã đi trước kiểm duyệt quốc
gia.
© 2014
pro&contra
[1] Võ Phiến, Tùy bút, quyển 2, Văn Nghệ, California 1987,
tr. 317-318, 323-324[2] Bất chấp sự tranh cãi về dịch thuật, việc Lolita chính
thức xuất hiện trong tiếng Việt là một bước tiến đáng ghi nhận của đời sống văn
học tại Việt Nam.[3] Cả Nhã Nam lẫn NXB Hội
Nhà văn đều không đưa thông tin về cuốn sách lên mạng. Lời đồn cuốn
sách đã bị thu hồi cũng không được phía nào xác nhận hay bác bỏ.
Đăng ký:
Đăng Nhận xét (Atom)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét