Cuối cùng, Alexandre Dumas đã vào điện Panthéon

Thế Quân

Alexandre Dumas

"Thưa ông Alexandre Dumas,

Cùng với ông, là tuổi thơ, là những giờ say sưa âm thầm đọc, là sự xúc động, nỗi đam mê, là cuộc phiêu lưu, là niềm vinh dự đi vào điện Panthéon.

 Cùng với ông, chúng tôi trở thành những d'Artagnan, những Monte-Cristo hoặc Balsamo, cỡi ngựa rong ruổi trên những con đường Pháp quốc, vượt qua những chiến trường, viếng thăm những cung điện và những pháo đài. Cùng với ông, với ngọn đuốc cầm tay, chúng tôi được đi vào những hành lang tối tăm, những địa đạo bí mật. Cùng với ông, chúng tôi mơ mộng. Và cùng với ông, chúng tôi vẫn còn mơ mộng.

Có hai năm thuộc thế kỷ 19, người ta chứng kiến sự ra đời của hai đứa con mà về sau là hiện thân cho tinh thần của thời gian và mang lại cho nước Pháp hai tác phẩm tự hòa tan trong nó.  Đó là Victor Hugo và Alexandre Dumas.

(...) Nước Pháp hôm nay không chỉ  tuyên dương thiên tài Dumas. Hơn thế nữa, nó muốn sửa chữa lại một bất công. Bất công này đã để lại vết hằn trên tuổi thơ Dumas, cũng như đã để lại vết hằn trên da của tổ tiên nô lệ của ông (...). Dumas đã tự học để trở thành một  tiểu thuyết gia. Ông tạo nên một loại tiểu thuyết mới cho nước Pháp: tiểu thuyết lịch sử (...). Qua bao nhiêu thế hệ, tác phẩm của ông đã làm cho lịch sử Pháp trở thành một khởi đầu cho óc tưởng tượng của chúng ta. Tác phẩm giúp đào luyện ký ức cộng đồng và tham dự vào quá trình hình thành sự thống nhất quốc gia (...). Nằm ngay ở nơi giao thoa của nhiều nền văn hóa, Dumas, mà thiên tài của ông bắt rễ tận hải ngoại và Phi Châu, đồng thời cũng là một công dân của thế giới (...). Khi những cánh cửa của điện Panthéon khép lại, Dumas cuối cùng sẽ tìm thấy nơi an nghỉ của mình bên cạnh Hugo và Émile Zola, những người bạn văn, những người bạn đã sử dụng ngòi bút để làm nên lịch sử của nước Cộng Hòa trong khi vô cùng hăng hái bảo vệ tinh thần Tự Do, Bình Đẳng và Huynh Đệ. Nước Pháp đã có những chàng ngự lâm của nó".

Trên đây là một vài trích đoạn trong bài diễn văn của tổng thống Pháp Jacques Chirac đọc trong buổi lễ chuyển thi hài của nhà văn Alexandre Dumas vào điện Panthéon được tổ chức vào ngày 30 tháng 11/2002 tại Paris, Pháp quốc. Buổi lễ, đối với nước Pháp, là một "biến cố" văn chương nhưng cũng là một biến cố chính trị. Bài xã luận của "Le Monde" ngày 30/11/2002, với cái một tựa đề khá vui "La France métisse" (nước Pháp lai), cho rằng đưa thi hài Dumas vào điện Panthéon là dấu hiệu cho thấy thái độ của nhà cầm quyền Pháp đương nhiệm "bài bác tất cả những kẻ cực đoan" chủng tộc.

Hai trăm năm sau khi sinh ra, nhúm tro tàn của tác giả của Les Trois Mousquetaires (Ba chàng ngự lâm pháo thủ) đã được chuyển vào nghĩa trang dành cho những danh nhân nước Pháp. Người ta gọi đó là sự bù trừ mà nước Pháp dành cho đứa con lai, hậu duệ của một người nô lệ da đen, tuy thành công lúc sinh thời, nhưng phải chịu đựng không biết bao nhiều là dè bĩu, khinh khi vì gốc gác hèn mọn của mình. Được nằm bên cạnh những nhân vật kiệt xuất của nước Pháp từ cổ chí kim (mà danh sách không quá 60 người) về đủ mọi mặt, từ chính trị kinh tế, khoa học cho đến văn chương nghệ thuật như Jean-Jacques Rousseau, Marie Curie, Victor Hugo, Émile Zola..."Dumas không còn cô đơn nữa. Nhờ ông, ký ức phổ thông của chúng ta và tưởng tượng cộng đồng đã đi vào điện Panthéon", theo tổng thống Jacques Chirac.

Linh cửu của ông được đưa từ Dieppe - nơi chôn cất ông vào năm 1870 - nhiều ngày trước đó. Trên đường về Paris, linh cửu dừng tại lâu đài Monte Cristo là lâu đài mà Dumas cho xây dựng lúc sinh thời để vinh danh chính nhân vật của ông trong truyện dài "Comte de Monte Cristo" (Bá tước Monte Cristo). Quan tài được phủ một lá cờ màu xanh đậm có ghi lại dòng chữ trích từ trong truyện "Ba chàng ngự lâm pháo thủ": Tous pour un et un pour tous. Hai bên quan tài có bốn người đàn ông ăn mặc theo kiểu mấy chàng ngự lâm có tên là Athos, Prothos, Aramis và D'Artagnan hộ tống trong khi một số người khác ăn mặc áo quần cổ truyền - một số đi bộ, một số cưỡi ngựa - đọc lớn những câu thơ trích từ trong tác phẩm của Dumas. Những trích đoạn từ các vở kịch của nhà văn được trình diễn trên một sân khấu dựng ngay trước điện. Hàng ngàn người tham dự đám táng đứng dọc theo lối đi từ trụ sở Thượng Viện đến điện Panthéon, mỗi người đều cầm trong tay một trong những tác phẩm của Dumas vừa được tái bản như "Ba chàng ngự lâm pháo thủ" hay "Người đàn ông trong chiếc mặt nạ sắt". Nhưng chẳng ai nhìn thấy được gì vì chung quanh quan tài là một hàng rào an ninh vô cùng nghiêm ngặt. Những ai muốn vào vòng trong đều phải có giấy mời và được kiểm tra tỉ mỉ. Đài truyền hình trung ương trực tiếp truyền hình buổi lễ cho thấy linh cửu được đích thân tổng thống Pháp đón vào điện Panthéon, một tòa nhà có mái vòm nằm trên tả ngạn sông Seine. Những người tham dự không tiếc lời ca ngợi nhà văn quá cố. "Dumas, chính là sự trung thành, là tình bạn, là vinh dự. Ông ta đại diện cho tất cả đức hạnh của con người. Thật hiếm có!" (...)ø "Dumas đã làm cho tất cả chúng ta biết mơ mộng. Ông xứng đáng được an nghỉ ở điện Panthéon". Nhà văn nổi tiếng Umberto Eco (Ý), có mặt trong đám táng nhận xét ngắn gọn "Ba chàng ngự lâm, đó chính là nhạc Jazz". Dẫu vậy, cũng có người tỏ ra giận dữ một cách bất ngờ khi lần đầu tiên biết được rằng Dumas là một người lai da đen.

Dumas, một đứa con lai da đen! Vâng, đó chính là vấn đề. Dù rằng, chẳng mấy ai nêu sự kiện đó ra.

Chẳng phải đợi đến ngày tổ chức đám tang, việc vinh danh nhà văn đã đưa đến nhiều dư luận chống đối gay gắt từ trước. Khi tin tức về dự tính này được loan tải ra ngoài, rất nhiều nhà văn, sử gia, nhà trí thức và các hội phụ nữ lên tiếng chống đối. Họ tố cáo Dumas là dâm đãng vì quan hệ tình ái bừa bãi, cử chỉ phóng đãng, ngông nghênh. Còn tài năng thì rất đáng ngờ vực vì ông thuê cả một đạo quân viết thuê. Vả lại, tự bản chất, ông là một người viết feuilleton chỉ nhằm mục đích thương mại, hoàn toàn không có một chút văn chương nào. Một người như thế, theo họ, mà đưa vào điện Panthéon nằm bên cạnh những danh nhân nước Pháp thì thật là một điều sỉ nhục. Đã vậy, trong lúc cho Dumas vào điện Panthéon thì những nhà văn kiệt xuất khác của nước Pháp lại nằm ngoài như Proust, Flaubert hay Stendhal chẳng hạn.

Bất chấp mọi chống đối, chính phủ Pháp quyết định tiến hành việc đưa nhà văn vào điện Panthéon bằng một sắc lệnh được tổng thống Chirac ký vào tháng 3/2002. Quyết định này dựa theo lời đề nghị của "Hiệp Hội những Người Bạn của Alexandre Dumas" bao gồm nhiều khuôn mặt hàn lâm và văn chương nổi tiếng Pháp. Để trả lời cho những chống đối, những người ủng hộ lý luận rằng, Dumas có thể không phải là người viết văn xuôi vĩ đại nhất, nhưng với các tác phẩm được dịch ra cả 100 thứ tiếng và được quây thành 200 phim, ông là người đã làm hơn bất cứ nhà văn nào khác trong việc mang lịch sử và văn hóa Pháp đến với toàn thế giới. Theo Roch-Olivier Maistre, cố vấn văn hóa của tổng thống Chirac, thì dù cuộc sống của Dumas đầy tranh cãi, Dumas là hiện thân của một sự thành công mà nước Pháp nên lấy làm vinh hạnh. Hơn nữa, nước Pháp cần sửa chữa một bất công mà ông đã từng chịu đựng và phải dành cho ông một vị trí mà ông xứng đáng được hưởng. Alain Decaux, sử gia thuộc loại hàng đầu của Pháp hiện nay, phát biểu "Ông là một nhà văn được ngưỡng mộ trên toàn thế giới, một nhà văn Pháp được đọc nhiều nhất, được yêu mến nhất và ngưỡng mộ nhất bởi hàng triệu người". Ông được đánh giá cao khi làm sống lại tiểu thuyết lãng mạn Pháp xuyên qua nhiều truyện nhiều kỳ  và có một tài kể chuyện độc đáo pha lẫn giữa thực và hư đến độ người ta không còn phân biệt nổi đâu là thật lịch sử và đâu là hư cấu. Nhiều nhà phê bình cho rằng, truyện của ông lấy cảm hứng từ những sự liều lĩnh mang nặng dấu vết di truyền da đen của tổ tiên bên ngoại ở vùng biển Carribé.

Ông ra đời vào ngày 24 tháng 7 năm 1802 tại Villers-Cotterêts. Ông nội là một quý tộc, hầu tước Antoine-Alexandre Davy de la Pailleterie, đến định cư ở Santo Domingo (nước Haiti bây giờ) từ thế kỷ 18. Ông có nuôi một người đàn bà nô lệ da đen tên là Marie-Césette Dumas và dan díu với bà này sinh ra Thomas-Alexandre. Sau này khi trở về Paris, hầu tước Antoine-Alexandre đăng ký Thomas vào quân đội, với một tên được đổi lại là Thomas-Alexandre Dumas. Thomas trở thành tướng lãnh trong quân đội cách mạng của Napoléon đệ nhất. Những rủi thay, ngày nhà văn Alexandre Dumas ra đời cũng là lúc mà chính quyền Napoléon ban hành đạo luật tái lập chế độ nô lệ, vốn đã bị bãi bỏ từ năm 1794 dưới áp lực của một cuộc nổi loạn nô lệ ở Santo Domingo. Dưới đạo luật mới, tất cả những sĩ  quan "da màu" đều bị loại khỏi quân đội Pháp mà không có một đền bù nào. Các cuộc hôn nhân hợp chủng, nhất là hợp chủng với da đen, đều bị cấm đoán gắt gao. Cha ông bị thất sủng hoàn toàn. Buồn bã, ông chết trong sự nghèo đói, khi Dumas vừa mới lên 4 tuổi.

Dumas tự học và tìm cách về Paris kiếm sống. Trước năm 1843, ông chuyên viết kịch. Tính đến lúc đó, ông viết tất cả 15 vở kịch trước khi bắt đầu viết truyện dài đăng tải nhiều kỳ ở các báo định kỳ. Trước sau, ông xuất bản đến… 250 tác phẩm đủ loại gồm tất cả 600 cuốn và tạo ra chừng… 37.000 nhân vật. Ông nhận tất cả đơn đặt hàng và viết nhiều tác phẩm trong cùng một lúc. Để có thể viết cho kịp với nhu cầu đòi hỏi, ông phải thuê người viết phụ - có lúc con số những người viết phụ lên đến 75 người - trong đó có một giáo sư sử học nổi tiếng tên là August Maquet. Trung bình mỗi năm ông kiếm được khoảng 200.000 đồng quan Pháp. Kiếm được nhiều tiền nhưng tiêu tiền còn nhanh hơn, nên luôn luôn mắc nợ. Lại cắm cúi viết để trả nợ. Nhưng nợ nần cứ chồng chất đến nỗi có lúc ông phải trốn ra nước ngoài và chỉ dám trở về khi bạn bè giúp ông thanh toán một phần nợ nần. Thành công của ông khiến nhiều người ganh ghét. Người ta từ chối liệt ông vào hạng nhà văn chính thống. Họ gọi ông là một thứ "sous-écrivain". Một trong những địch thủ không đội trời chung của Dumas lúc sinh thời, Eugène de Mirecourt, thường đem gốc gác của ông ra mà bêu riếu. "Thể hình của Dumas cũng đủ cho ta biết ngay ông ta là loại người nào: dáng dấp thì như tay đánh trống, tay chân thì vạm vỡ thô tháp, môi thì trề, tóc quăn, da ngăm. Lột cái vỏ của ông ta ra, ta sẽ thấy ông ta là một tay man dã. Ông ta vừa là da đen vừa là bá tước. Nhưng bá tước chỉ là cái vỏ bề ngoài. Xóa nó đi thì  ông ta hoàn toàn là một thằng mọi". Có lẽ đó là lời nhận xét cay độc nhất nhằm hạ bệ nhà văn.

Trong buổi lễ vinh danh Dumas, sử gia Alain Decaux nhắc lại lời của đứa con trai của Dumas là Alexandre Dumas-fils (cũng là tiểu thuyết gia nổi tiếng, tác giả của Trà Hoa Nữ, La Dame aux camélias): Cha tôi giống như một giòng sông và là một giòng sông thì ai cũng có thể đái vào đó được."

Thế Quân

(Nguồn: Bản thảo những sự kiện văn học)

Tài liệu tham khảo:
- The Independent, Dumas exhumed to join Pantheon of  French Greats, 27/11/2002
- Beatrice Gurrey, Jacques Chirac célèbre un bâtisseur de notre 'indentité nationale', Le Monde 1/12/2002
- Alain Salles, Aux côtés de Zola et Hugo, Dumas entre au Panthéon, Le Monde 30/11/2002
- Catherine Simon, Le petit-fils d’une esclave haitienne vendue comme un meuble, Le Monde 30/11/2002
- Le Monde, La France métisse, 30/11/2002
- Valerie Jones, Une marine noire acceuille Alexandre Dumas au Panthéon, Le Monde 2/12/2002           
- BBC News world edition, 28/11 và 30/11/2002