Người ta lúc mới sinh ra đời tính vốn thiện (Nhân chi sơ tính bản thiện). Hay vốn ác? Câu nói đó đã được đặt ra từ ngàn xưa. Thiện chăng? Rồi vì hoàn cảnh xấu xa mà biến thành ác. Hay ác chăng? Rồi nhờ hoàn cảnh tốt đẹp trở thành thiện. Hay người ta lúc mới sinh ra không thiện, không ác. Môi trường sống, hoàn cảnh sống, trình độ giáo dục, chế độ xã hội, vân vân, sẽ quyết định bản tính của con người? Hay mỗi người là một cá thể riêng biệt trong đó thiện hay ác có tính cách tiên thiên, tiền định. Hoặc do nghiệp duyên như trong giáo lý nhà Phật?

Vậy thì cá nhân tôi nên được sắp vào loại mục nào? Có khá hơn một số loài thú dữ trong rừng hay không về mặt thiện, ác.

Số là.

Hồi nhỏ tôi thích nhìn ngắm chim đậu trên cây, và nghe nó hót. Hình dáng của nó trông thật đẹp đẽ, thanh thoát, tiếng nó hót nghe thật du dương, êm ái. Mà cũng kỳ cục, lại rất thích bắn chim. Tôi có tay “sát điểu”, bắn ná cao-su giỏi, để phân biệt với mấy thằng nhóc khác có tay “sát ngư”, câu cá giỏi. Những giờ rảnh rỗi đi học về hoặc cuối tuần, tôi thường xách ná đi bắn chim. Lúc đó tôi học lớp sáu hay lớp bảy trung học, mỗi khi đi bắn chim có mấy đứa con nít cùng xóm đi theo. Con nít thích tôi, tôi cũng thích chúng nó. Gặp chim gì cũng bắn, chim sẻ, chim sáo, chào mào, cà cưỡng, bồ chao, cu gáy, cu ngói, chèo bẻo ... Hay những loại chim nhỏ tôi không biết tên, thì gọi chung là chim sâu. Có hôm thấy chim giàng giàng cánh lớn bay lượn trên không trung, tôi giương ná bắn đại. Thế mà chó ngáp phải ruồi, trúng. Con chim bị đạn lạc (đạn: đá cuội nho nhỏ, tròn tròn, bắn mới chính xác), rơi chập chờn như chiếc lá to bảng. Đúng ra, khi rơi nó chưa chết, cố vẫy cánh lần cuối cùng.

Hạ xong một con chim, tôi lấy mảnh chai cứa lên nạng ná một vạch nhỏ làm dấu ghi thành tích. Hết chỗ làm dấu thì thay nạng ná khác. Mấy em bé đi theo có khi phải chui qua hàng rào tre, hóp vào vườn người ta để lượm chim bị hạ, có khi phải chui vào bụi rậm gai gốc, trầy trụa cả chân tay. Thế mà chúng cũng tranh nhau để được tôi chọn chạy lượm chim. Chờ bắn hạ được vài ba con, tôi bảo chúng nó làm thịt. Đứa thì nhổ lông chim, đứa thì lấy dao mổ bụng chim moi hết ruột gan vất đi, đứa thì nhóm lửa. Xong, nướng. Chia nhau ăn mỗi đứa một miếng nhỏ xíu, thơm thơm, beo béo, tanh tanh. Tụi nó nhường cho tôi ăn thêm cái đầu. Hai ngón tay cầm lấy mỏ chim đã bị cháy khét, đun đầu chim vô miệng, nhai rụm rụm, khoái trá. Cuộc “đi săn tập thể” thế là đã được kết thúc một cách vui sướng, thơ ngây. 

Lang thang vào cõi mênh mông

Suốt mấy tháng trong năm 2016, nhà văn Trần Doãn Nho và tôi, như là việc hỏi đáp trong một cuộc phỏng vấn, liên tục trao đổi nhiều e-mail về nhiều vấn đề liên quan đến hoạt động báo chí, văn hóa của tôi từ ngày đến Mỹ, trong đó có việc tôi tham gia tòa soạn tạp chí Thế Kỷ 21 kéo dài 15 năm từ 1993 cho đến 2007. Về phần đóng góp mặt mỹ thuật cho tờ báo, tôi có ghi lại như sau :

Bún không phải chỉ đơn thuần là một món ăn truyền thống của Huế, nhưng đối với người Huế, bún còn là một phần lối sống “Kiểu Huế.” Kiểu Huế là nghèo mà vẫn sang, vui rộn rã mà vẫn man mác buồn, ngoài mặt phẳng lặng mà trong lòng dậy sóng, không soi bóng mình trong gương mà soi bóng mình trong đôi mắt của người thương, bè bạn, xóm giềng. Người ngọai quốc như ông Foulon cũng nhận xét về sự mâu thuẫn của Huế: “Tóc tang cười nụ, vui mừng thở than!” (Lê Văn Lân dịch)

Huế mâu thuẫn từ buổi mới vào đời, đài các từ ngày mới có tên. Tên đất thì nhỏ như nốt ruồi son: Ô, Rí, Huế... mà tên người lại dài lướt thướt như mái tóc mây dài chấm gót: Công Tằng Tôn Nữ Thị Sông Hương, Nguyễn Khoa Hoàng Thành, Tôn Thất Quỳnh Phương... Huế quá trầm lặng và chật như cái bể cạn mà phải chứa những tâm hồn bão nổi sông hồ, nên dân Huế ngoài mặt hiền khô mà trong lòng cưu mang những bến bờ viễn xứ, sẵn sàng phản kháng và rực lửa đấu tranh “dấy loạn” như Lục Vân Tiên ra đường thấy việc bất bằng chẳng tha. Cái dấy loạn bạo liệt nhưng nên thơ và lý tưởng quá đà của những tâm hồn lãng mạn kiểu Huế chỉ làm cho Huế thành đất dấy nghĩa nhưng không thể nuôi lớn Huế thành căn cứ địa, chiến khu như Tân Sở, Ba Lòng. Xưa vua Hàm Nghi và vua Duy Tân chỉ có những phút huy hoàng và chợt tắt ở Huế, để rồi suốt canh thâu le lói ở phương nào. 

Tô bún bò Huế cũng là một biểu hiện của văn hóa Huế vì đây cũng là một sự “dấy nghĩa” trong truyền thống nấu ăn khi cho bò nổi heo chìm trong cùng một nồi, trộn lẫn hai tính chất mâu thuẫn “bò nấu thì teo, heo nấu thì nở” thành một thể hài hòa. Huế đã dùng sả để “chuyên trị” thịt bò chứ không dùng ngũ vị hương để chuyên trị như truyền thống lâu đời ở Trung Hoa và miền Bắc. Tô bún Huế mang hương vị “rất Huế” để mà cảm nhận và thưởng thức như cảm nhận và thưởng thức mùi khói sóng buổi chiều trên sông Hương. Tự nhiên như: “Nó ngon thì tại nó ngon. Có chồng thì phải nuôi con, thờ chồng”. Cái dễ giận nhất của người Huế là “mình cảm thấy...” mà không cần lý luận. Bởi vậy, hình như càng đem lý tính để phân tích các món ăn Huế, cái hiểu về hương vị thực tế càng xoải cánh bay xa...

Như một gọi mời bất chợt, cái tên Nguyễn Thị Hoàng bật lên trong tôi cả một miền ký ức tưởng đã lãng quên gần nửa thế kỷ trước. Uyên Thao khi “Lược ghi về văn nghệ nữ giới Việt Nam” trong công trình Các nhà văn nữ Việt Nam 1900-1970 (Nxb Nhân Chủ, 1973) cho rằng văn chương nữ giới Việt Nam có hai mốc phát triển quan trọng. Đó là năm 1928 khi nữ sĩ Tương Phố với Giọt lệ thu lần đầu xuất hiện trên tạp chí Nam Phong như một ghi nhận tài năng nữ giới trong văn chương, mở ra nhiều khuôn mặt nữ giới trên thi văn đàn. Và năm 1966, chính là năm khẳng định sự có mặt của văn chương nữ giới với Đêm nghe tiếng đại bác của Nhã Ca, Vòng tay học trò của Nguyễn Thị Hoàng và Mèo đêm của Nguyễn Thị Thụy Vũ. Với hai tác phẩm sau này “người ta không còn thấy dáng dấp e dè của nguời nữ trong sinh hoạt văn nghệ nữa, cái dáng dấp thường tạo một thành kiến là nữ giới không thể chiếm một chỗ ngồi chính thức trong văn nghệ” (sđd, tr.27-8). Có thể nói, nếu ở mốc thứ nhất chỉ là sự ghi nhận của một tác giả thì sang mốc thứ hai này, văn nghệ nữ giới được biết đến “qua nhiều tác giả, đồng thời những tác phẩm thành công” và Uyên Thao cho rằng “nữ giới đã tạo được một thế đứng hết sức quan trọng.” (sđd,tr.29). 

Ngày đã bắt đầu rồi

Sao vẫn đầy bóng tối

Mất mát nào cưu mang

Đại dương nào ta lội

Từ bụng con quái thú

Ta bước đi can trường

Yên lặng ở quanh ta

Chẳng phải là êm ả

Trong tín điều đưa ra

Công bằng hay công lý

Chưa định phân rõ ràng

Thì bình minh đã đến

Ta đã có kết quả

Không biết bằng cách nào

Ta đã được chứng kiến

Một cường quốc còn nguyên

Dẫu chưa được hoàn thiện

Ta chính là hậu duệ

Của thời điểm xa xưa

Nơi đứa bé da đen

gày gò, sống với mẹ

một bà mẹ độc thân

đứa bé được đọc thơ

ngày đăng quang Tổng Thống

nó mơ làm Tổng Thống

Mặc dù rất xa vời

Những lịch lãm uyên nguyên

Không thể nào dựng được

Một đế chế hoàn toàn

Chúng ta chỉ ao ước

Một liên minh an hòa

Một chính quyền tôn trọng

Văn hóa và màu da

Chúng ta cùng ngước nhìn

Không vì ai bên cạnh

Mà hãy nhìn những gì

Sừng sững giữa chúng ta

San bằng hố chia rẽ

Kéo chia biệt ra xa

Đặt tương lai trên hết

Chỉ còn Ta với Ta

Hãy bỏ khẩu súng xuống

Để cánh tay nối dài

Không ai tổn thương cả

Mọi người đều an hòa

Để thế giới công nhận

một sự thật hiển nhiên

trong nước mắt trưởng thành

đớn đau ta hy vọng

Ta gắn liền với nhau

Không phải vì thất trận

Mà cho chính chia rẽ

Không có dịp nẩy mầm

Trong Kinh Thư đã nói

Chúng ta được nghỉ ngơi

Dưới dàn nho xanh tươi

Dưới cây vả an bình

Hãy sống cương vị mình

Không làm ai sợ hãi

Thanh kiếm không mang lại

Vinh quang bằng nhịp cầu

Ngọn đồi ta trèo lên

Khi là dân tộc Mỹ

Không bởi vì kế thừa

Mà chúng ta bước vào

Cùng chung nhau hàn gắn

Cùng chung nhau chia sẻ

Chúng ta đã nhìn thấy

Quốc gia gần nát tan

Thay vì chia sẻ nhau

Lại đang tâm chia rẽ

Dân chủ bị trì hoãn

Nhưng không mất bao giờ

Hãy trông vào sự thật

Lịch sử đã chứng minh

Dân chủ đôi khi trễ

Nhưng không mất bao giờ

Đã đến thời cứu độ

Phút kinh hoàng đã qua

Sức mạnh và lòng dân

Ta lật trang Sử mới

Ta tặng nhau tiếng cười

Niềm tin và hy vọng

Trong khoảnh khắc sinh tử

Sức mạnh ta vô cùng

Nếu có ai muốn biết

Làm sao vượt thảm bại

Hãy kiên cường đáp lại

Tai ương không đánh bại

Đè bẹp được chúng ta

Không quay về chốn cũ

Ta đi về tương lai

Một xứ sở bầm dập

Nhưng nguyên vẹn hình hài

Một đất nước oai hùng

Nhưng tràn đầy đức hạnh

Một dân tộc tự do

Cầm trong tay sức mạnh

Ta không quay đầu lại

Không ngập ngừng đắn đo

Không để ai đe dọa

Ta quay đầu trở lui

Mỗi hành động của ta

Phải vô cùng thận trọng

Những lầm lẫn của ta

Thế hệ sau mang vác

Ta kết hợp tình thương

nhân từ và sức mạnh

tình yêu thành di sản

cho con cháu chúng ta

Để lại một quốc gia

đẹp hơn nơi ta qua

nơi mỗi hơi ta thở

cho con cháu chúng ta

Từ bộ ngực bằng đồng

Bàn tay ta cùng vỗ

nâng thế giới bi thương

thành thế giới tình thương

Từ viễn Tây núi vàng

Từ Đông Bắc lộng gió

Nơi cha ông ta đã

Làm cách mạng khơi nguồn

Từ Trung Tây đại hồ

Từ miền Nam nắng lửa

Ta gọi nhau trỗi dậy

Ta xây lại hoang tàn

Ta đi vào ngõ ngách

Góc khuất của quê hương

Sẽ tìm thấy nhiều người

Mang rất nhiều vết thương

Những vết thương rất đẹp

Khi ngày mới sẽ tới

bước ra khỏi bóng tối

hân hoan không sợ hãi

hực lửa không khiếp sợ

Bình minh được nở rộ

Khi ta giải phóng nó

Vì chính ánh sáng đó

Hắt ra từ bình minh

Chỉ cần ta can đảm

nhìn cho rõ Bình Minh

Và ta đủ can đảm

trở thành một Bình Minh.

Tối hôm qua, từ căn phòng của ông Mạnh nghe có tiếng còi xe hú lên từng chập, ánh sáng chớp nhoáng chiếu vào cửa kính, như có một tai nạn xe cộ mới xảy ra. Sáng hôm nay, ông Mạnh nhìn qua của sổ thấy phía bên kia con đường lớn, cây platane đã bật gốc nằm sóng soài bên lề đường .Xe cộ qua lại đều bị chận, quay lui chạy về phía khác, chiếc xe cấp cứu màu đỏ nhấp nháy đèn báo hiệu cùng phát ra tiếng còi hụ lên từng hồi, đang đỗ gần đấy.

"Cây lớn như vậy mà đã bị tróc gốc, ngã ra đường". Ông Mạnh nghĩ thầm.

Cây platane thực sự đã chết rồi, chỏng chơ cả gốc rễ, đất đai tung tóe. Khi ông dọn đến ở đây, ông thấy nó sừng sững, thân cây cao lớn, tàn lá sum suê cho nhiều bóng mát. Người đi bộ thường đứng dưới bóng cây để chờ qua đường. Mỗi sáng thức dậy, ông kéo màn của sổ, ngó ra bên kia đường, nhìn cây. Những chòm cao đầy lá xanh đong đưa trong gió sớm, như những bàn tay dịu dàng vẫy gọi nắng ban mai, hẹn hò với đàn chim về với nhau ríu rít hoan ca. Từ tháng này qua năm nọ, mùa xuân mơn mởn chồi nẩy tược, mùa hạ nồng nàn tươi xanh, rồi mùa thu rơi đầy lệ úa vàng, và mùa đông ép mình ngủ giấc cô liêu. Nhìn cây, ông biết thời tiết bốn mùa đổi thay. Không hiểu tại sao, mà bỗng dưng đổ gục xuống mặt đường. Ông kéo kín tấm màn cửa che đi không muốn nhìn nữa. 

— Hãy nói chuyện về bom nguyên tử một chút, nên chăng?

— Xin xét lại. Chúng ta là những kẻ yêu tự do. Vì tự do mà bỏ nước bỏ nhà. Bom nguyên tử nó... ra đi, chúng ta lại không có lời vĩnh biệt. Nỡ lòng nào?

— Thế sự sụp đổ ầm ĩ của các chế độ độc tài dữ dằn nhất mà chúng ta đang chứng kiến do đâu có? Thế sự kiện bùng phát dân chủ tự do đang làm rạng rỡ cả tâm hồn nhân loại do đâu có? Do đâu, nếu không do vũ khí nguyên tử?