Văn xuôi và thơ đều diễn đạt ý tưởng và biểu lộ cảm xúc, để truyền cho người khác các “thông báo” (information), các “tin tức.” Nhìn như các diễn trình truyền đạt thì văn và thơ khác nhau ở số lượng “tin tức” được truyền đi. Văn xuôi có thể nói rất nhiều nhưng số lượng thông báo trong nội dung vẫn ít, còn thơ thì ngược lại.

Dùng lý thuyết tin học, Umberto Eco giải thích rằng khi ý nghĩa (meaning) của một thông điệp càng rõ rệt bao nhiêu thì số lượng thông báo, information, càng ít đi bấy nhiêu.

Nếu nói một điều ra mà ý nghĩa rõ ràng sáng sủa nhất, người nghe hiểu trăm phần trăm,  thì thường thường lời nói trở nên nghèo nàn, không còn gì để truyền đạt nữa. Có khi nói ra là thừa, vì câu nói chỉ xác nhận một điều ai cũng biết rồi. Câu nói không tạo thêm “tin tức” mới nào cả. Không làm tăng thêm “gia tài tin tức” của người nghe, và giữa hai người cùng chia sẻ. Không làm giàu hệ thống ngôn ngữ mà hai người dùng chung với cộng đồng.

Ngược lại bài thơ với những vẻ đẹp lấp ló sau mành lại có khả năng kích thích nhiều tình ý phong phú hơn, ở ngoài những lời lẽ thốt lên.

Kín và Mở

Thí dụ có người nói: “Buổi sáng trời quang tôi thấy mặt trời mọc, ánh sáng mặt trời chiếu lên mây thành màu đỏ.” Tôi chắc rằng chúng ta đều hiểu của câu đó khá rõ ràng. Người nói định truyền tin tức nào, chúng ta nhận được khá đầy đủ. Vì cả người nói lẫn người nghe đều chia sẻ các hiểu biết về hiện tượng tự nhiên trên. Bây giờ tôi lại nói: “Quả trứng bể con gà chui ra, một con gà con mới ra đời.” Thông điệp này cũng rõ nghĩa. Nhưng số lượng thông tin của hai câu trên là số không. Vì cả hai câu không làm cho người nghe, và cộng đồng những người nói tiếng Việt, được giàu thêm một tin tức mới nào. Bây giờ chúng ta thử nghe một thi sĩ nói:

Rồi trời đất hừng đông như trứng vỡ

Tôi đã đầu thai thức dậy sơ sinh

(Tô Thùy Yên)

Hai câu thơ này khiến tôi thấy bừng bừng những ý tứ mới mẻ. Chỉ riêng một câu đầu thôi đã có thể làm tôi choáng váng. Tôi thấy có hình ảnh màu đỏ giữa trời và đất, và màu hồng của trái trứng gà. Tôi nhớ tới vỏ trứng tròn và liên tưởng đến bầu trời khum khum úp trên mặt đất. Tôi cũng thấy mặt trời làm sáng bật lên đường chân trời cắt đôi đêm tối, tách bầu trời ra khỏi mặt đất; cùng với hình ảnh vỏ trứng vỡ tách đôi. Trứng vỡ gợi một cảm giác đớn đau, nhưng không thể cưỡng lại; nếu trứng không vỡ ra thì không có hiện tượng khai sinh. Có thể được dẫn tới cả những tư tưởng siêu hình, thần bí: vũ trụ đã được tạo dựng,

                           I

Đôi mắt em lặng buồn

Nhìn thôi mà chẳng nói,

Tình đôi ta vời vợi

Có nói cũng không cùng.

Yêu hết một mùa đông

Không một lần đã nói,

Nhìn nhau buồn vời vợi

Có nói cũng không cùng.

Trời hết một mùa đông

Gió bên thềm thổi mãi

Qua rồi mùa ân ái :

Đàn sếu đã sang sông.

Em ngồi trong song cửa

Anh đứng dựa tường hoa,

Nhìn nhau mà lệ ứa,

Một ngày một cách xa.

Đây là giải Ngân hà,

Anh là chim ô-thước

Sẽ bắc cầu nguyện ước

Một đêm một lần qua.

Để mặc anh đau khổ,

Ái ân giờ tận số,

Khép chặt đôi cánh song !

Khép cả một tấm lòng !

         II

Em là gái bên khung cửa,

Anh là mây bốn phương trời;

Anh theo cánh gió chơi vơi,

Em vẫn nằm trong nhung lụa.

Em chỉ là người em gái thôi,

Người em sầu mộng của muôn đời,

Tình em như tuyết giăng đầu núi,

Vằng vặc muôn thu nét tuyệt vời.

Sau 1975, nếu văn chương và âm nhạc của miền Nam vẫn được lưu trữ chủ yếu thông qua các tác giả rồi dần dần được phổ biến trở lại qua các nhà xuất bản, các nhà xuất bản, trung tâm âm nhạc trong và ngoài nước, thì điện ảnh - vốn là một bộ môn nghệ thuật tổng hợp tốn kém và chủ yếu được quay bằng phim âm bản (negative) 35mm nên khó lưu trữ hơn.

Nền điện ảnh miền Nam trong gần 20 năm tồn tại và phát triển đã sản xuất khoảng 300 bộ phim, nhưng sau năm 1975, hầu hết các bộ phim đều hư hỏng hoặc biến mất vĩnh viễn. Một số hãng phim còn lưu trữ được một số phim âm bản qua nguồn tư liệu của gia đình bắt đầu khôi phục trở lại những di sản của điện ảnh miền Nam thông qua các bản phim DVD nhưng chất lượng hình ảnh và âm thanh đều hư hỏng khá nhiều.

Tại Đại hội Điện ảnh Việt Nam Quốc Tế (Viet Film Fest) lần thứ nhất tổ chức vào năm 2003 ở California (Mỹ), bộ phim Người tình không chân dung được mang trình chiếu lại sau đúng 30 năm bộ phim ra mắt lần đầu tiên (1973). Ghi nhận lại buổi chiếu đặc biệt này và trao giải Lifetime Achiviement Award (Thành tựu trọn đời) cho nữ tài tử Kiều Chinh, ký giả Phạm Xuân Đài viết trên tờ Tập san Thế kỷ 21:

"Người tình không chân dung có thể nói là một phim bề thế nhất về đề tài chiến tranh của miền Nam, do hãng phim Giao Chỉ sản xuất. Tuy là sản phẩm của hãng tư do Kiều Chinh thành lập và Hoàng Vĩnh Lộc đạo diễn, phim vẫn được sự hỗ trợ của chính quyền và quân đội Việt Nam Cộng Hòa trong việc thực hiện. Ngoài Kiều Chinh là nhân vật nữ duy nhất, các diễn viên còn lại khá đông đảo, hầu hết là quân nhân đang tại ngũ: Vũ Xuân Thông, Nguyễn Mộng Hùng, Hà Huyền Chi, Dương Hùng Cường, Minh Trường Sơn, Trần Quang, Tâm Phan… Điều đặc biệt là sau khi quay xong, phim này đã bị cấm chiếu trong hai năm sau cùng phải do một cuộc bỏ phiếu cả chính Hội đồng Nội các (20/21 phiếu thuận) phim mới được trình chiếu cho công chúng vào năm 1973. Lý do cũng chỉ vì những hình ảnh hiện thực của chiến tranh (những 'mộ bia như nấm' trong nghĩa trang, cảnh quân nhân bị thương, bị chết…) mà Hội đồng Duyệt phim các cấp đều chùn tay không dám thông qua, vì lý do "dễ làm nản lòng chiến sĩ'. Tuy nhiên, tại Đại hội Điện ảnh Á châu 1973, phim đã được hai giải thưởng cao quý: Giải phim chiến tranh xuất sắc nhất và giải Nữ diễn viên chính xuất sắc nhất dành cho Kiều Chinh.

Lá thư chủ biên

Thưa quý độc giả:

Mỗ chủ biên sẽ mãi mãi ghi nhớ và biết ơn quý vị về những lời khen tặng rộng lượng, những điện thư động viên tinh thần mạnh mẽ, những nỗ lực đóng góp bài vở thường xuyên, và nhất là quyết tâm tiếp tay thăng hoa giá trị hàn lâm cho TSVH và Viện Việt Học. Thậm chí một số tác giả và độc giả còn coi hai thực thể giáo dục này như một “thư viện chọn lọc trực tuyến” hoặc một “virtual college of Vietnamese humanities”!

Để cải tiến việc sắp xếp nội dung ngày càng đa dạng, “menu” TSVH nay mở thêm tiểu mục “Diễn đàn tuổi trẻ gốc Việt” (thuộc mục “Văn học”) và tiểu mục “Địa danh lịch sử thế giới” (thuộc mục “Giáo dục”). Homepage TSVH cũng đã được sắp xếp lại giản dị hơn để tăng gia tối đa mức “user-friendliness” cho độc giả.

Trong ấn bản này, TSVH hân hạnh được đăng tải các bài viết gửi đến mỗ tôi từ quý tác giả Trần Huy Bích, Nguyễn Lương Duyên, Sóng Việt Đàm Giang, Nguyễn Tuấn Huy, và Đàm Trung Phán. Tiến sĩ Trần Huy Bích từng nhiều năm đặc  trách Á châu học tại thư viện của đại học UCLA và đại học USC tại Nam California. Tác giả Nguyễn Lương Duyênmột thời là hiệu trưởng Trường Nông Lâm Súc Pleiku trước 1975. Tác giả Sóng Việt Đàm Giang đã du lịch nhiều nơi để viết lên những du ký thế giới thật hấp dẫn và mãn nhãn với những tấm hình bà chụp. Tác giả Nguyễn Tuấn Huy (cựu môn sinh Việt ngữ của Thầy Nguyễn Văn Sâm) là một nhà văn trẻ tuổi đầy hứa hẹn. Sau hết, bào đệ Đàm Trung Pháncủa mỗ tôi đã về hưu sau hơn 30 năm dạy đại học, nhưng đang còn hăng say phục vụ cộng đồng người Việt tỵ nạn tại thành phố Mississauga, Canada.

Một vị Thầy được sinh viên quý trọng của Đại học Văn khoa Saigon: Giáo sư Nguyễn Đăng Thục (1908-1999) (mục Văn học Việt) là một tiểu sử biên niên soạn thảo rất công phu về một học giả lỗi lạc bởi tác giả Trần Huy Bích. Đây là một tài liệu tôn vinh một nhà giáo tài đức vẹn toàn từng làm Khoa trưởng Đại học Văn khoa Saigon trước 1975. Truyền thống tôn sư trọng đạo – tỏa sáng trong tang lễ ngày 2 tháng 6 năm 1999 tại Saigon – được Trần quân kể lại: “Trong những ngày linh cữu quàn tại gia, hàng ngàn sinh viên Đại học Văn khoa và Đại học Vạn hạnh tấp nập tới viếng […] Sinh viên Văn khoa để tang tập thể: nam mặc sơ-mi trắng, quần đen, thắt cà-vạt đen; nữ mặc áo dài trắng; tất cả đều thắt khăn tang” • Trong niên học 1970-1971, lúc thỉnh giảng văn chương Anh tại Đại học Vạn hạnh, mỗ tôi có dịp được hầu chuyện Thầy Khoa trưởng Nguyễn Đăng Thục, và đến nay còn nhớ phong cách rất nhã nhặn và thân thiết của Thầy.

Tin buồn

 Gửi Nhật Tiến và Phương Khanh 

             Người mới bỏ đi sáng hôm nay 

             Nắng ở ngoài kia nắng rất say 

             Tháng chín gió thổi hoa đầy vườn 

             Người đi theo hoa, hoa có hay 

             Mắt nhắm như mơ người bỏ đi 

             Ai đặt ngón tay lên hàng mi 

             Người đi ai đợi người bên đó 

             Ai đợi người như vẫn hẹn hò

             Người đi như giấy bay trong gió

             Chữ như hoa rơi xuống áo người

              Bàn tay nào đưa bàn tay nắm

             Trang sách thơm hương giữa hai người

              Một bước chia xa một bước ngừng

              Con đường phía trước vẫn đi chung

              Như từng trang giấy vừa khô mực

              Ta đọc cho nhau giữa vô cùng.

             tmt- 9-14-2020

 Ðã mang lấy nghiệp vào thân

Nguyễn Du

Nhật Tiến, photo by Trần Cao Lĩnh [nguồn: Những truyện ngắn hay nhất của quê hương chúng ta, 54-73; Nxb Sóng Sài Gòn 1974] 

HƯỚNG ĐẠO THỜI NIÊN THIẾU

Bùi Nhật Tiến, bút hiệu Nhật Tiến, sinh ngày 24-8-1936 tại Hà Nội. Năm 1946 mới 10 tuổi Nhật Tiến đã phải theo gia đình rời Hà Nội đi tản cư qua những tỉnh như Sơn Tây, Việt Trì, Hưng Hóa, Phú Thọ. Năm 1950 hồi cư, ở cái tuổi 14 không còn nhỏ nữa để sinh hoạt sói bầy, Nhật Tiến xin gia nhập phong trào Hướng Đạo làm đoàn sinh đội Én Thiếu Đoàn Bình Than khá muộn màng. Thiếu Đoàn Bình Than thuộc Đạo Đồng Nhân, và đạo này có bài hát chính thức do đoàn sinh Cung Thúc Tiến của Thiếu Đoàn Bạch Đằng sáng tác. Cung Thúc Tiến chính là nhạc sĩ Cung Tiến sau này với những nhạc phẩm Hoài Cảm, Thu Vàng.

Ngày “Tuyên Hứa” để được gia nhập phong trào Hướng Đạo Việt Nam là một dấu ấn quan trọng trong cuộc đời nhà văn nhà giáo Nhật Tiến. Lễ tuyên hứa được tổ chức tại Chùa Láng cách Hà Nội 5 km. Trong Hồi ký của Nhật Tiến, tuy đã hơn 60 năm sau, anh vẫn còn nguyên vẹn xúc động khi hồi tưởng lại phút được “tuyên hứa” như điều mơ ước đã trở thành hiện thực.